De voormalige koloniale machten, en vooral Frankrijk, verliezen in rap tempo hun greep op het Afrikaanse continent. Andere landen uit de hele wereld buitelen over elkaar heen om het gat te vullen, op zoek naar kansen en winsten.

Uit Maarten! 2023-1. Bestel losse nummers hier

Eind februari 2022 – een paar dagen na de start van de Russische aanval op Oekraïne. Schimmige taferelen spelen zich af op het vliegveld van de Soedanese hoofdstad Khartoem. Op het stoffige asfalt staat een Russisch vrachtvliegtuig te wachten. De lading bestaat uit koekjes. Althans, volgens de vrachtdocumenten.

Nu staat Soedan niet echt bekend als gerenommeerd exporteur van koekjes. De Soedanese douaniers zaten met de hele kwestie in hun maag: inspecteren die handel, of niet? De afgelopen tijd heeft het pro-Russische regime van Soedan wel vaker inspecties van Russische vliegtuigen gedwarsboomd. Uiteindelijk besluiten de nijvere douaniers toch een kijkje te nemen in het vrachtruim. Verstopt onder dozen met zoete lekkernij vinden ze kratten met goud. Ongeveer 1000 kilo goud, om precies te zijn.

Deze gebeurtenis staat niet op zichzelf. Het goudtransport maakt deel uit van wat The Economist in 2019 ‘The New Scramble for Africa’ noemde – in 2000 typeerde het blad Afrika nog als ‘een hopeloos continent’. Vanuit de hele wereld bestormen regeringen en bedrijven het Afrikaanse continent op zoek naar kansen en winsten. De afgelopen tien jaar werden honderden nieuwe ambassades in Afrika geopend. Koploper is Turkije: van 12 naar 43 ambassades! De Nederlandse regering omschrijft haar diplomatie in Afrika inmiddels als een groeimarkt.

Invloedssferen

Alleen al demografisch gezien is deze aandacht voor Afrika een logische keuze. De Verenigde Naties schatten dat er over een paar jaar meer Afrikanen zullen zijn dan Chinezen. Africa is hot! Enig historisch perspectief is hier zinvol. De eerste ‘Scramble for Africa’ voltrok zich tussen circa 1880 en de Eerste Wereldoorlog. In deze periode deelden Europese mogendheden het Afrikaanse continent op in koloniën en invloedssferen. Van de vaak willekeurig getrokken grenzen – dwars door volkeren en stammen – hebben we tot op de dag van vandaag op een gewelddadige manier last.

Met wat inlevingsvermogen zou je tijdens de Koude Oorlog kunnen spreken van een interim-Scramble, ofwel een ‘Scramble 1.5’. De Sovjet-Unie hielp linkse bevrijdingsbewegingen en kersverse postkoloniale staten, terwijl de Verenigde Staten over het algemeen pro-kapitalistische despoten steunden.

Chinese machinisten geven les aan Ethiopiërs. China legde een belangrijke spoorweg aan in het Afrikaanse land.

Met het einde van de Koude Oorlog en de ineenstorting van de Sovjet-Unie ontstond een heel nieuwe dynamiek. Onder de noemer the unipolar moment domineerden de VS een tijdlang het wereldtoneel. Maar ook dit unipolaire moment hield niet lang stand. Multipolariteit is het nieuwe trefwoord. China, Rusland, India, Turkije, verscheidene Arabische staten en andere landen dagen in Afrika de westerse suprematie uit. Dit past helemaal in die ‘New Scramble for Africa’.

Chinees wensenlijstje

De assertieve dadendrang van China verontrust het Westen. In 2017 verwierf China in Djibouti zijn eerste militaire basis op het Afrikaanse continent. Intussen staan ook landen als Tanzania, Kenia en Angola op het Chinese militaire wensenlijstje. Al meer dan een decennium is Beijing de grootste handelspartner van Afrika. In het afgelopen jaar bedroeg het totale handelsvolume 250 miljard dollar. Amerika reageerde op de Chinese geopolitieke zetten met de oprichting van een afzonderlijk militair commando voor Afrika in 2007: de United States Africa Command (AFRICOM).

Rusland op zijn beurt buit de historische erfenis van Scramble 1.5 handig uit. In de zomer van 2022 begon minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov een charmeoffensief. Hij bezocht Egypte, Congo-Brazzaville, Oeganda, Ethiopië en een vergadering van de Afrikaanse Unie. Lavrov herinnerde zijn gastheren fijntjes aan die goeie ouwe Koude Oorlog, de warme banden tussen de Sovjet-Unie en Afrika, en de gezamenlijke strijd tegen kolonialisme en neokolonialisme. De Russische propaganda zette Oekraïne en de Europese Unie neer als de slechteriken. Niet Rusland, maar Oekraïne en Europa zouden schuldig zijn aan de problemen met voedseltransporten richting Afrika. Een van meest duistere en tegelijk meest in het oog springende Russische machtsinstrumenten is de beruchte Wagner Groep. De brute reputatie van dit huurlingenbedrijf kennen we uit Syrië en Oekraïne. Maar Wagnerianen zijn ook zeer actief in Afrika. De Wagner Groep is opgericht voor zogenoemde hybride oorlogvoering: gewone zichtbare strijd gecombineerd met verborgen strijd, zoals subversie en manipulatie.

Schaduwmacht

Toen Vladimir Poetin rond 2000 zijn macht consolideerde, won ook de Wagner Groep sterk aan invloed. Eigenlijk is het huurlingenleger een schaduwmacht in dienst van het Kremlin – hoewel de Russische regering dat altijd zal ontkennen. Begin 2023 telt het bedrijf ongeveer 50.000 huurlingen, meest vrijgelaten criminelen die als kanonnenvoer dienen in Oekraïne. Maar de meer ervaren huurlingen (ongeveer 10.000 in totaal) werken vooral in Afrika, onder meer in de Centraal-Afrikaanse Republiek, Mali, Soedan, Mozambique, Angola, Zimbabwe, Guinee-Bissau, Madagaskar en Eritrea.

In Afrika zien we de hybride methoden van de Wagner Groep terug, met als doel het masseren en inpalmen van lokale regeringen. Zo creëert Rusland een reservoir van Afrikaanse leiders en landen die loyaal zijn aan Moskou. Dit gebeurt vooral via propaganda (information warfare), inmenging in verkiezingen en het gericht destabiliseren van maatschappijen.

Van de Conventies van Genève trekken de Wagnerianen zich weinig aan. Ook de goudsmokkel waarmee dit artikel opende was hun werk. Rusland exploiteert Soedanese grondstoffen, omzeilt de internationale sancties en betaalt zo deels de oorlog in Oekraïne. In ruil daarvoor steunt Moskou het Soedanese regime met wapens en militaire training

De Russische minister Sergej Lavrov praat in 2023 met president Cyril Ramaphosa van Zuid-Afrika.

Afzijdig

De Russische inspanningen hebben zichtbaar resultaat. Kort na de Russische inval in Oekraïne in februari 2022 stemde de Algemene Vergadering van de VN over een resolutie die de agressie veroordeelde. Een kleine meerderheid van de Afrikaanse lidstaten (28 van 54) steunde Oekraïne, alleen Eritrea stemde tegen de resolutie. Maar de resterende Afrikaanse landen onthielden zich van stemming of kwamen niet opdagen. En de stemverdeling was vrijwel hetzelfde toen de Algemene Vergadering zich in oktober 2022 uitsprak over de illegale Russische annexatie van de Oekraïense gebieden Donetsk, Loehansk, Zaporizja en Cherson.

Veelbetekenend met name was de houding van Zuid-Afrika, een aanzienlijke economische macht en lid van de G-20. Het land onthield zich in de Algemene Vergadering tot twee keer toe van stemming over de Oekraïne-resoluties. De redenen daarvoor zijn sprekend. President Cyril Ramaphosa verdedigde de Zuid-Afrikaanse afzijdigheid met een historisch argument: ‘Kijkend naar de geschiedenis hebben we er een hekel aan als iemand ons wil voorschrijven met wie we omgaan.’

De afgelopen tien jaar werden honderden nieuwe ambassades in Afrika geopend

Dit zelfbewustzijn is in Afrika, Azië en Latijns-Amerika een populaire houding. Dat de Sovjet-Unie ooit de anti-Apartheidsstrijd steunde, zijn veel zwarte Afrikaanse politici nog niet vergeten. Sowieso reageren president Ramaphosa en zijn collega’s geprikkeld op een nieuwe Amerikaanse wet: The Countering Malign Russian Activities in Africa Act. Deze heeft als doel Afrikaanse landen in de gaten te houden en te straffen als ze het Amerikaanse beleid inzake Oekraïne doorkruisen.

Grootste loser

De grootste New Scramble-loser is Frankrijk. Parbleu! Het land heeft de laatste jaren in Afrika enorm veel invloed door de vingers zien glippen. In veel Afrikaanse landen verbranden betogers de Franse driekleur en zwaaien met Russische vlaggen. Als er ergens in Afrika consensus over bestaat, dan toch wel het gevoel dat Parijs deze neergang grotendeels aan zichzelf en aan zijn zelfzuchtige Afrika-beleid te wijten heeft.

Drie Russische huurlingen van de Wagner Groep (rechts) in het noorden van Mali.

De afgelopen decennia had Frankrijk een van de meest vooruitgeschoven krijgsmachten ter wereld. Gemiddeld waren duizenden Franse militairen in Afrika aanwezig, gebruikmakend van een netwerk van militaire bases dat deels nog uit de koloniale periode stamde. Na 2001 nam Frankrijk ook actief deel aan de strijd tegen het internationaal terrorisme. Verder was er nog de Franse invloed op basis van soft power. Bijna 60 procent van alle mensen die dagelijks Frans spreken, woont in Afrika.

De Verenigde Naties schatten dat er over een paar jaar meer Afrikanen zullen zijn dan Chinezen

Ten slotte hielden de Fransen een niet onaanzienlijke greep op de economieën van veertien Afrikaanse landen, bijna allemaal voormalige koloniën, via de (inmiddels omgedoopte) Franc des Colonies Françaises ’Afrique (CFA). Deze munt was vastgeklonken aan de Franse franc en vanaf 1999 aan de euro. Het is de bedoeling dat de CFA wordt vervangen door een nieuwe munt, de eco. Dit proces verloopt echter uitermate moeizaam

Françafrique

De tijden veranderen. Frankrijk worstelt al een tijdje met de reputatie dat het de belangrijkste destabiliserende macht op het Afrikaanse continent is. Hier is duidelijk een geopolitieke omslag gaande. Frankrijk verliest inderdaad snel aan invloed, met name in de verarmde en instabiele Afrikaanse landen. Die zoeken gretig alternatieven voor de invloed van het Westen. Franse pogingen om de banden met Noord-Afrikaanse landen te herijken zijn op niets uitgelopen.

De Franse president Emmanuel Macron opperde in 2021 dat Algerije eigenlijk niet bestond voordat de Fransen er in 1830 arriveerden. En dat de Algerijnse regering haat tegen Fransen zaait. Dit soort diplomatieke ruzies is zowat aan de orde van de dag. Ook met de Frans-Marokkaanse relaties gaat het niet best. Rabat is druk bezig een eigen netwerk van partners op te bouwen in West- en Centraal-Afrika. Buurland Algerije is steeds minder in staat om de regionale rivaal Marokko in toom te houden.

Marokko kan de steun van partners heel goed gebruiken vanwege het taaie conflict over de westelijke Sahara. Dit gebied is grotendeels in handen van Marokko. De rest wordt bestuurd door de SADR, een republiek die door veertig voornamelijk Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse landen wordt erkend. Marokko is inmiddels ook beste vriendjes met de VS, in ruil voor militaire spullen en voorzichtige Amerikaanse steun inzake de westelijke Sahara.

Inwoners van Djibouti zwaaien met de Chinese vlag. Met steun van een Chinees staatsbedrijf worden er duizend huizen voor huishoudens met lage inkomens gebouwd.

In Afrika ten zuiden van de Sahara ontwaren we dezelfde patronen. Zo vertrokken de Franse troepen in de loop van 2022 na een mislukte interventie uit Mali. Voor een land als Mali is het inruilen van Frankrijk voor Rusland c.q. de Wagner Groep geen al te grote gok. Françafrique – de Franse invloedssfeer in Afrika bezuiden de Sahara – brokkelt zienderogen af.

Paternalisme

In Parijs dringt deze realiteit langzaam maar zeker door. In een redevoering medio 2021 duidde Macron al op ‘een totale herziening van onze aanwezigheid op het Afrikaanse continent’. Met enige onwilligheid slaat Parijs waar mogelijk een verzoenende toon aan. Zo bestempelde de Franse president de koloniale geschiedenis als een misdaad tegen de menselijkheid. De relatie met het hedendaagse Frankrijk legde Macron echter niet.

Helemaal verrassend is de Franse neergang in Afrika niet. De voortekenen waren eigenlijk al zichtbaar vanaf 1960, toen de meeste Afrikaanse koloniën in rap tempo onafhankelijkheid verwierven. Frankrijk probeerde toen koppig zijn pré carré Africain (zijn strategische achtertuin in Afrika) te behouden. Dit bleek al snel te hoog gegrepen vanwege binnenlandspolitieke onenigheid, de tanende invloed van de voorstanders van Françafrique, groeiend antikolonialisme en het Franse lidmaatschap van de Europese Unie.

In de voormalige koloniën zelf was de dynamiek voorspelbaar: op onafhankelijkheid volgde vrijwel steeds sociale en politieke onrust. Frankrijk probeerde te redden wat er te redden viel met een pragmatisch soort paternalisme: invloed via overheidscontacten, de media, het bedrijfsleven en universiteiten.

In feite was de pré carré africain de speeltuin van een conservatieve elite rond de Franse president. Deze werkte via machtige industrieën en oliebedrijven. Weer een andere elite – vaak verbonden aan de inlichtingendienst Direction Générale de la Sécurité Extérieure (DGSE) – lobbyde bij het Elysée om allerlei veiligheidsnetwerken en interventies gedaan te krijgen.

Een Franse militair tijdens een vredesmissie in Ivoorkust, 21 oktober 2002

Aan de buitenkant hield Parijs de schijn op van een Franse postkoloniale kolos die de stabiliteit in Afrika hielp garanderen en min of meer onbaatzuchtig VN-interventies uitvoerde. De werkelijkheid was anders. In feite hield Frankrijk vooral kwaadaardige regimes in het zadel die zelfverrijking boven nationale welvaart stelden. Dit was een vruchtbare bodem voor jihadisten, smokkelaars en zowat alle andere vormen van georganiseerde misdaad, met name in de Sahel. Een reeks staatsgrepen tegen pro-Franse regimes – zoals in Mali, Boerkina Fasso en Guinee – hing hier nauw mee samen. In de Sahel groeide de anti-Franse stemming zo sterk dat lokale gemeenschappen liever bendes en terreurgroepen tolereerden dan een blijvende Franse aanwezigheid.

Machtsinkrimping

In de huidige multipolaire wereld is zelfs een schim van de Franse invloedssfeer in Afrika niet meer houdbaar. De internationale concurrentie is talrijk en inventief. Als Frankrijk binnenkort zijn militaire en politieke aanwezigheid in Afrika verder afschaalt, is dat niet het gevolg van een eigen keuze of doordachte strategische visie. Integendeel, deze machtsinkrimping is het gevolg van een nieuwe geopolitieke werkelijkheid waarop Frankrijk weinig greep heeft. De Franse invloed in Afrika loopt op zijn laatste benen. C’est ça.

In veel Afrikaanse landen verbranden betogers de Franse driekleur en zwaaien met Russische vlaggen

Zo ontstaat met The New Scramble for Africa een nieuwe geopolitieke realiteit op het continent. Vooral China, Rusland en de VS profiteren van het vacuüm dat Frankrijk achterlaat. En hoe staat Europa in deze nieuwe wedloop? Aan de ene kant zijn de ambities groot. De Europese Commissie wil een nieuwe start maken, mede op basis van het ambitieuze investeringsproject Global Gateway. Aan de andere kant zien veel Afrikaanse landen de EU traditioneel als slippendrager van Frankrijk. Niet helemaal onterecht: als Parijs nieuwe militaire avonturen begon in Afrika, liepen de meeste EU-partners braafjes mee. Vooral Duitsland zal duidelijk moeten maken dat de herstart daadwerkelijk Europees is en niet een verlengstuk van Frans neokolonialisme.

Hoe dan ook zal het Afrikaanse speelveld er niet rustiger op worden. Jihadisten en criminelen zien kansen, veel Afrikaanse regimes zullen proberen de nieuwe broodheren tegen elkaar uit te spelen. De Wagner Groep zal zijn winstmarges verder zien stijgen. De Amerikaanse militaire aanwezigheid zal eerder toenemen. The New Scramble for Africa gaat nog grote geopolitieke gevolgen krijgen.

Afbeeldingen: ANP/Sophia Garcia; ANP/Sun Ruibo Xinhua; ANP/Yasuyoshi Chiba: Getty Images/Pascal le Segretain.