Zeldzame aardmetalen zijn cruciaal om de klimaatambities te realiseren. Bijna 100 procent van deze grondstoffen wordt geleverd door China. Dat kan zijn monopoliepositie gebruiken als geopolitiek wapen. Maar het zal nog wel even duren voordat de Westerse landen eigen productie kunnen realiseren.

Uit Maarten! 2022-1. Bestel losse nummers hier

‘Het Midden-Oosten heeft olie, China heeft zeldzame aardmetalen,’ zei de toen al gepensioneerde Deng Xiaoping in 1992 in een toespraak tijdens een tour door de welvarende kustprovincies van China. De woorden van de voormalige Chinese president verraden een vooruitziende blik. De positie die olie had in de twintigste eeuw, lijkt in deze eeuw overgenomen te worden door zeldzame aardmetalen: grondstoffen zo cruciaal dat ze een machtige geopolitieke troefkaart zijn, een stok om mee te slaan op het wereldtoneel.

Zeldzame aardmetalen zijn een groep van zo’n zeventien scheikundige elementen met wonderlijke namen als neodymium, europium, thulium, ytterbium en samarium. Ze zijn onmisbaar bij de vervaardiging van een scala aan eindproducten en onderdelen: halfgeleiders, batterijen, magneten, smartphones, zonnepanelen, windturbines en tractiemotoren voor elektrische auto’s bijvoorbeeld. Zonder zeldzame aardmetalen geen energietransitie. Ook de productie van modern wapentuig is ervan afhankelijk. Volgens een rapport uit 2013 van de Congressional Research Service, de denktank van het Amerikaanse Congres, is er om één Joint Strike Fighter te maken zo’n 418 kilo aan zeldzame aardmetalen nodig. In een nucleaire onderzeeër van de Virginia-klasse gaat zo’n 4173 kilo.

Anders dan de verzamelnaam doet vermoeden, zijn er best veel zeldzame aardmetalen te vinden in de aardkorst. Het probleem is dat ze slechts in kleine concentraties voorkomen en het delven complex, duur en milieuvervuilend is. De stoffen zitten in andere gesteentes en moeten daar met een reeks van chemische baden uit gefilterd worden – een vies proces, dat vaak nog eens extra vies wordt omdat de metalen regelmatig in combinatie met het radioactieve thorium worden aangetroffen. Om al die redenen is het zwaartepunt van de productie van zeldzame aardmetalen de laatste twintig, dertig jaar verschoven van de Verenigde Staten naar China, dat ze goedkoop en zonder gedoe voor het Westen kan leveren.

Zonder zeldzame aardmetalen geen energietransitie

Dat was het idee althans. De twijfelachtige standaarden op het gebied van arbeidsomstandigheden en milieunormen terzijde, heeft China de laatste decennia met een marktaandeel van rond de 90 procent een monopolieachtige positie in de productieketen van zeldzame aardmetalen opgebouwd. Niet alleen omdat andere landen de productie grotendeels opgaven, ook door actief beleid van China. Overal ter wereld bemachtigt het land mijnconcessies en koopt het zeldzame aardmetalen op, om te zorgen dat er altijd een constante stroom beschikbaar is.

In de loop van de jaren 2000 begon China de export van zeldzame aardmetalen te beperken en de uitvoer zwaarder te belasten, met name om ervoor te zorgen dat de binnenlandse industrie niet tekort zou hebben. Door consolidatie van verschillende mijnbedrijven in China kreeg het land meer controle om daarmee de productie en export beter te beheersen en bovendien milieuvervuilende processen beter in de hand te houden.

In 2010 werd voor het grote publiek voor het eerst duidelijk dat China er ook niet voor terugdeinst zeldzame aardmetalen in te zetten als wapen op het wereldtoneel. Aanleiding was een incident rondom de door China en Japan betwiste Senkaku-eilanden (Japanse benaming) annex de Diaoyu-eilanden (Chinese benaming) in de Oost-Chinese Zee. Hierbij kwam een Chinees vissersschip, dat zich volgens de Japanners in betwiste wateren begaf, in aanvaring met een Japans patrouilleschip. De Japanners namen de kapitein van het schip gevangen en de ruzie liep zo hoog op dat China besloot de export van zeldzame aardmetalen naar Japan een tijdje stop te zetten – hoewel de Chinezen dit ontkenden.

Volgens Sophia Kalantzakos, hoogleraar milieukunde aan de New York University en schrijver van China and the Geopolitics of Rare Earths, zijn veel landen hierdoor wakker geworden voor de dominantie van China op het gebied van zeldzame aardmetalen. ‘Iedereen werd gek. Japan begon te zoeken naar andere manieren om aan de stoffen te kunnen komen en besloot bijvoorbeeld het Australische mijnbouwbedrijf Lynas te steunen, en Amerikaanse politici stelden allerlei maatregelen voor. In Europa schreven ze vooral heel veel rapporten.’

De Mountain Pass-mijn in Californië in 2011. De Verenigde Staten hebben destijds geprobeerd de mijn nieuw leven in te blazen, maar die poging mislukte.

Naar aanleiding van een zaak over de Chinese exportquota, ingediend door de Europese Unie, Japan en de Verenigde Staten, besliste de Wereldhandelsorganisatie in 2012 dat China de vrijhandelsregels heeft gebroken met de exportquota voor zeldzame aardmetalen. ‘Daarna was het idee dat de markt het probleem wel zou oplossen en was het weer terug naar de normale gang van zaken,’ zegt Kalantzakos.

Grondstoffenvloek

Maar China ging gewoon door met het consolideren van de markt. Eind 2021 fuseerden drie grote staatsmijnbedrijven. Daardoor heeft China meer controle over de prijzen van zeldzame aardmetalen, die flink fluctueren. Ook heeft het land zijn oog laten vallen op voorraden in Sub-Sahara-Afrika.

Uit bijvoorbeeld Congo haalt China al jarenlang grote hoeveelheden kobalt. Dat materiaal is zeer gewild. Het is ook cruciaal voor het waarmaken van de klimaatplannen, maar kobalt hoort niet bij de zeventien zeldzame aardmetalen. De delving van kobalt in Congo is evenwel een typisch voorbeeld van de ‘grondstoffenvloek’, want rijkheid aan grondstoffen gaat gepaard met aanhoudende instabiliteit en geweld. Dat doet het ergste vrezen voor de toekomstige exploitatie van zeldzame aardmetalen in Afrika.

De westerse afhankelijkheid van zeldzame aardmetalen uit China is nog altijd onverminderd groot. Volgens de US Geological Survey, een wetenschappelijk bureau dat onderdeel is van de Amerikaanse regering, importeerden de Verenigde Staten in 2019 80 procent van hun zeldzame aardmetalen uit China. Europa haalde in 2020 maar liefst 98 procent uit China. Vooral gedreven door de omvangrijke klimaatplannen die de laatste jaren in stelling zijn gebracht en waarvoor de stoffen onmisbaar zijn, zijn zeldzame aardmetalen weer helemaal terug op de agenda. De behoefte is zo groot dat zelfs China zeldzame aardmetalen importeert.

In de Kasulo-mijn van Congo DongFang International Mining wordt kobalt gedolven, 2018.

Op de achtergrond blijven zorgen spelen over deze grondstoffen als geopolitiek wapen, al heeft China sinds de ruzie met Japan in 2010 niet echt meer met die stok geslagen, stelt Kalantzakos. China gaat volgens haar alleen over tot embargo’s als het echt in een hoek wordt gedreven. Of bijvoorbeeld als andere landen Taiwan te hulp zouden schieten bij een eventuele Chinese annexatie van dat eiland.

De dominantie blijft evenwel een drukmiddel. Binnen de handelsoorlog waarin China en de Verenigde Staten de laatste jaren zijn verwikkeld, zou China recent hebben overwogen de export van zeldzame aardmetalen naar Amerika te beperken.

De grote vraag is of en hoe het Westen zijn afhankelijkheid van China kan doorbreken. ‘Uiteindelijk draait het om leveringszekerheid voor de lange termijn,’ stelt Michel Rademaker, adjunct-directeur van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS): ‘Het is ongewenst als die leveringszekerheid beïnvloed kan worden door één partij. Dat zie je bijvoorbeeld ook met Russisch gas, waarvan Europa voor zo’n 40 procent afhankelijk is. Poetin beweert met droge ogen dat hij de boel niet aan het manipuleren is, maar er wordt wel degelijk minder geleverd en de prijzen gaan door het dak.’

Hamsteren

De Verenigde Staten en de Europese Unie lijken het probleem ditmaal grondiger aan te pakken dan na het Chinees-Japanse incident in 2010. Rademaker: ‘Toen hebben de Verenigde Staten bijvoorbeeld geprobeerd de Mountain Pass-mijn nieuw leven in te blazen, maar dat mislukte. Dat heeft er ook mee te maken dat China de prijzen van zeldzame aardmetalen omlaag kan gooien om een potentiële concurrent er snel uit te werken. Het duurt jaren en kost honderden miljoenen om een nieuwe mijn klaar te maken voor exploitatie, en al die tijd moet er wel zicht zijn op gezond rendement. Als dat er niet is, vallen investeerders weg.’

Scandium. Dit zeldzame aardmetaal wordt veel in Oekraïne gevonden.

Een hele reeks maatregelen moet ervoor zorgen dat Amerika nu wel wat meer uit de klauwen van China komt. Sinds enkele jaren hamstert het Pentagon aardmetalen, de Mountain Pass-mijn wordt wederom klaargemaakt voor exploitatie en in Texas zal de enige raffinaderij voor zeldzame aardmetalen binnen de VS openen. Afgelopen januari werd een wet voorgesteld die het bedrijven die de VS militaire goederen leveren vanaf 2026 verbiedt om zeldzame aardmetalen uit China te importeren.

Ook de Europese Unie heeft er een speerpunt van gemaakt om de aanvoer te diversifiëren, onder meer door binnen de grenzen van de Unie op zoek te gaan naar nieuwe mijnlocaties. Nabij het Zweedse Norra Kärra zitten bijvoorbeeld zoveel zeldzame aardmetalen in de grond dat de EU met de exploitatie decennialang in haar behoefte zou kunnen voorzien. Maar delving ligt moeilijk.

Oekraïne

Niet alleen is het door de Chinese controle over de prijzen moeilijk een gezond businessmodel rond te krijgen, de plannen stuiten ook op verzet van omwonenden en zorgen over milieuvervuiling. Met dat soort problemen hoeven de Chinese dictators minder rekening te houden. Net als China is de Europese Unie geïnteresseerd in de Afrikaanse zeldzame aardmetalen. En in de zomer van 2021 werd een overeenkomst met Oekraïne getekend, waar zich veel zeldzame aardmetalen als scandium in de aardkorst bevinden.

Rademaker wijst erop dat het tot een paar jaar terug vaak gebeurde dat westerse bedrijven in ruil voor leveringen van zeldzame aardmetalen hun fabrieken naar China verhuizen. ‘Op de lange termijn heb je door dit soort deals helemaal geen eigen productiemogelijkheden meer in eigen gebied,’ zegt hij. ‘Dan is kennis het enige waarop je nog kunt terugvallen, terwijl je door het verdwijnen van fabrieken naar China steeds minder kennis opbouwt. Als je niet uitkijkt, begeef je je op een glijdende schaal.’

De verwerking van zeldzame aardmetalen heeft grote milieuvervuiling tot gevolg, zoals in de omgeving van Baotou in Binnen-Mongolië

De Europese Unie is volop bezig met de circulaire economie. Maar het recyclen van zeldzame aardmetalen is behoorlijk lastig, weet David Peck, die aan de Technische Universiteit Delft circulair ontwerp en kritieke materialen bestudeert. ‘Neem een appeltaart: het is wel mogelijk om daar door de universiteit in Wageningen alle kaneel weer uit te laten halen, maar dat kost ontzettend veel geld en tijd. Dat geldt ook voor het hergebruik van zeldzame aardmetalen. Ook is het vaak maar mogelijk één bepaald element weer uit een elektrisch onderdeel als een diode te halen – niet allemaal.’

Toch heeft Peck hoge verwachtingen van de ontwikkeling van het zogeheten remanufacturing: het oprekken van de levensduur van een afgedankt product door het weer als nieuw te maken. ‘Remanufacturing is geen recycling, geen kringloop en ook geen refurbishing; het is iets heel nieuws,’ zegt hij. ‘Afgedankte producten gaan door een fabriek en komen er weer uit als nieuw, of zelfs beter, compleet in doos en met garantie. Op die manier kopen we wat tijd om het probleem met zeldzame aardmetalen het hoofd te bieden.’

Om een Joint Strike Fighter te maken is 418 kilo aan zeldzame aardmetalen nodig

Michel Rademaker vindt het een goed idee dat de Europese Unie zich richt op de circulaire economie, maar ziet ook haken en ogen. ‘Neem windmolenparken op zee, die met magneten werken. Dat is heel efficiënt en handig, maar die molens gaan pas over 25 jaar terug naar het land. Pas dan kunnen ze gerecycled worden. Je zit dus met een enorme vertraging. Ondanks alle ideeën rondom de circulaire economie, zal er nog lange tijd een autonome groei zijn in de vraag naar zeldzame aardmetalen.’

Een voorman bij de groeve van de Mountain Pass-mijn in Californië in 2009.

Babymelkpoeder

Rademaker ziet het meeste heil in het aangaan van nieuwe banden – ‘interdependenties’. ‘Je moet kijken welke dossiers je met elkaar kunt verbinden, waar de Chinezen een zwak punt hebben. Als je een deal weet te sluiten – bijvoorbeeld babymelkpoeder of varkensvlees uit Europa voor zeldzame aardmetalen uit China –, dan heb je iets in de melk te brokkelen. Geavanceerde maatschappijen als de onze hebben altijd wel gebieden waarop ze een voorsprong hebben. Dat is onze troefkaart.’

In de ogen van Kalantzakos maakt de bereidheid om met allerlei landen nieuwe banden aan te gaan – waaronder China – de Europese strategie een betere dan de Amerikaanse. ‘Europa slaat de juiste toon aan. Amerika praat vooral in termen van nationale veiligheid over zeldzame aardmetalen: hebben we genoeg materiaal om een nieuw raketgeleidingssysteem, onderzeeërs of bommenwerpers te bouwen? In de Verenigde Staten wordt ook wel over de circulaire economie gesproken, maar dat is, anders dan in Europa, niet het eerste wat genoemd wordt.’

Het duurt jaren en kost miljoenen om een nieuwe mijn klaar te maken

In het denken over China zitten de Verenigde Staten vast in bipolair rivaliteitsdenken, ziet de hoogleraar milieukunde. ‘Amerika moet zijn retoriek veranderen. Op het moment is de teneur fel anti-Chinees, zowel bij Republikeinen als bij Democraten.’ Onder Donald Trump is het idee ontstaan dat de Verenigde Staten zich voor zeldzame aardmetalen helemaal los moeten maken van China. Een tijdlang werd in Amerika de invoer van zeldzame aardmetalen uit China zelfs zwaar belast, gestoeld op het idee dat China andere landen actief probeert tegen te werken. ‘Maar dat is niet echt het geval,’ stelt Kalantzakos. ‘We kunnen het ons niet permitteren om ons helemaal los te koppelen van China.’

Door recycling van mobiele telefoons kunnen zeldzame aardmetalen worden hergebruikt. Tokio, 2010.

Nieuwe mijnen, het ontwikkelen van circulaire technologieën en het aangaan van nieuwe internationale samenwerkingen: er zijn genoeg manieren om iets te doen aan de Chinese dominantie op het gebied van zeldzame aardmetalen. Maar aan alle mogelijkheden kleven fikse problemen en ze zullen tientallen jaren in beslag nemen. Het is de vraag of het genoeg is, sluit David Peck af.

‘Het is net als met de coronapandemie: met de lockdowns probeerden overheden tijd te kopen om het vaccin te kunnen ontwikkelen. Zo hebben we ook tijd nodig om nieuwe technologieën, productontwerpen en mijnen te ontwikkelen. En uiteindelijk zal China zijn gedrag misschien ook drastisch veranderen, onder druk van het veranderende klimaat.’ In de tussentijd zullen vooral potentiële conflicthaarden zoals Taiwan laten zien hoe hard China de zeldzame aardmetalen als machtsmiddel kan en wil gebruiken.

Laurens Bluekens is journalist