Het streven van drie ontevreden naties naar een imperium leidde eind jaren dertig tot een oorlog die de hele wereld zou meeslepen. De overwinnaars neigen er nog weleens toe deze strijd te heroïseren. Dat is niet terecht. De Tweede Wereldoorlog was buitengewoon gewelddadig en gruwelijk.

Uit Maarten! 2022-1. Bestel losse nummers hier

Meestal duurt de Tweede Wereldoorlog van 1 september 1939 tot 15 augustus 1945. Dat is niet het geval in het omvangrijke boek Blood and Ruins van Richard Overy. De Britse historicus ziet de oorlog als een imperiaal conflict, dat op 18 september 1931 begon met het Mukden Incident.

Daarbij ging het om een kleine explosie – het werk van een Japanse militaire functionaris — die slechts minimale schade veroorzaakte aan een spoorlijn in Mantsjoerije, die in Japans bezit was. De Japanners maakten veel misbaar over het door henzelf veroorzaakte incident, dat volgens hen het werk was van gevaarlijke Chinese opstandelingen. Het leek hun een goede aanleiding om de verovering van Mantsjoerije te starten – het begin van hun imperiale plannen voor China.

Japan was de eerste van drie ontevreden naties die zich in de jaren dertig verzetten tegen de bestaande machtspolitieke orde. Italië en Duitsland volgden. De drie naties wensten een Nieuwe Wereldorde, waarin zij een evenwaardige positie zouden hebben met de traditionele Europese imperiale mogendheden Engeland en Frankrijk. Zij achtten zich in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog niet gehoord en onrechtvaardig behandeld. En ze meenden recht te hebben op Lebensraum.

Paranoia

Volgens geopolitiek geschoolde deskundigen was dergelijke levensruimte een bittere noodzaak voor vitale en superieure naties. Een imperium bood grondstoffen en het genoegen minder vitale volkeren te overheersen en op te voeden. Italië claimde zijn Spazio Vitale in Afrika in de vorm van Libië en Ethiopië, Japan als gezegd in China. Duitsland – dat zichzelf zag als een tragisch Volk ohne Raum – enkele jaren later in Oost-Europa en het westelijk deel van de Sovjet-Unie.

Gedacht vanuit racistische doctrines voelden de drie revisionistische naties zich superieur. Hun agressie in de zelf geclaimde imperiale ruimte had zonder uitzondering een uiterst gewelddadig karakter. Nazi-Duitsland exploiteerde een speciale variant van racistische paranoia in de vorm van een virulent antisemitisme. De groei en bloei van Duitsland zou systematisch gesaboteerd worden door het internationale Jodendom, de Weltfeind.

De exploitatie van de nieuwe imperia was zowel chaotisch als crimineel. Volgens Overy hebben de veroveringen en repressie alles bijeen waarschijnlijk 31 miljoen doden gekost. Hitler vergeleek zijn nieuwe Grossraum met Brits-Indië en noemde de inwoners daarom ook ‘indianen’. Het lot van die ‘indianen’ was vooral honger en ellende, en ten slotte etnische zuivering.

Italië wenste zich wel een imperium, maar was in feite tot weinig in staat en werd al snel een bijwagen van Duitsland. De opbouw van het Duitse Grossraum begon met de annexatie van Oostenrijk, vervolgens kwam Tsjecho-Slowakije en in september 1939 werd het westelijk deel van Polen toegevoegd. De agressie tegen Polen leidde tot een wereldoorlog, al was dat volgens Overy niet Hitlers intentie. Hij was aanvankelijk verbaasd dat Frankrijk en Engeland hem daadwerkelijk de oorlog verklaarden. Als oorlog echter hun wens was, dan konden ze die krijgen.

Kansloze nederlaag

Op 9 september 1940 sloten de drie kampioenen van de Nieuwe Orde, meestentijds de asmogendheden genoemd, zich aaneen in de Three Powers Act, al moeten we de mate van samenwerking waartoe dat verdrag leidde niet overschatten. Japan ging vooral zijn eigen gang. Na de zonderlinge Phony War of Sitzkrieg begon op 10 mei 1940 de Duitse militaire campagne tegen erfvijand Frankrijk. Tot ieders ontzetting en wellicht ook tot verrassing van de Duitsers leden de Fransen in hoog tempo een kansloze nederlaag. Een totaal andere start dan in 1914.

Soldaten aan het Oostfront in de weer met zendapparatuur.

Dat veranderde de hele machtspolitieke constellatie in Europa. Engeland, dat er op het nippertje in geslaagd was zijn expeditieleger uit Duinkerken te evacueren, was strategisch machteloos: er was geen sprake van dat het op eigen kracht terug zou kunnen keren op het continent. Het mocht waarlijk blij zijn een eiland te zijn, anders was het ongetwijfeld ook door de Wehrmacht onder de voet gelopen.

Battle of Britain

Dat Polen snel was gesneuveld was wel begrijpelijk, maar Frankrijk, een van de Grote Mogendheden? Het gerucht ging dat Stalin bij het nieuws lijkbleek was geworden. Wat was de oorzaak van de schrikbarende superioriteit van de Wehrmacht? En hoe was het vervolgens mogelijk dat nazi-Duitsland na bijna drie jaar van eclatante militaire successen de oorlog toch in een vrij rap tempo heeft verloren? Daar kan een tweede haast onvermijdelijke vraag aan gekoppeld worden: hadden de Duitsers kunnen winnen?

Voordat de redenen voor de beangstigende successen van het Duitse leger uit de doeken worden gedaan, is het nuttig een verklarend raamwerk van de Tweede Wereldoorlog te schetsen.

De onderschatting van de SU was Hitlers grootste fout

Teneinde de oorlog in West-Europa te beslissen was het noodzakelijk Engeland aan te pakken. Daartoe was onvermijdelijk een omvangrijke amfibische operatie geboden. De superieure Wehrmacht had daar geen enkele ervaring mee en beschikte ook niet over gespecialiseerd amfibisch materieel. Bovendien was een dergelijke landing zonder superioriteit in de lucht niet mogelijk. Dat was de inzet van de Battle of Britain, de eerste echte luchtoorlog. De Luftwaffe verloor deze, omdat die superioriteit in de lucht niet werd gerealiseerd.

Hoewel het wellicht niet direct duidelijk was, was dat een essentieel moment in de Tweede Wereldoorlog. Engeland kon inderdaad geen kant op, maar zolang het eiland niet veroverd was, was het een potentiële uitvalsbasis voor de VS – ook al was dat scenario voorlopig niet aan de orde. Zonder militaire knock-out bleef Engeland een levensgevaarlijke dreiging.

Daarom besloot Hitler eind 1940 de Sovjet-Unie aan te vallen. Als die was uitgeschakeld zou Engeland de hopeloosheid van zijn positie wel inzien. Internationaal bestond de indruk dat de SU militair niet veel voorstelde. Ook Hitler meende dat het land in een enkele militaire campagne uitgeschakeld kon worden. De onderschatting van de SU was Hitlers grootste fout en de primaire oorzaak van de Duitse nederlaag.

Messerschmitts, de belangrijkste Duitse jachtvliegtuigen, op een opname uit augustus 1940.

Hij begon een tweede en bovendien veel omvangrijker fase van de oorlog voordat de eerste was afgesloten. Gedurende de eerste weken was Operatie Barbarossa, zoals de aanval op de SU was genoemd, weer een even eclatant succes als de aanval op Frankrijk. Na een paar weken dachten de Duitsers dat ze de oorlog hadden gewonnen. De eerste zes maanden verloor het Rode Leger meer dan 20.000 tanks. De Duitsers maakten miljoenen krijgsgevangenen, die ze grotendeels lieten verhongeren.

Toch werd in de loop van de zomer duidelijk dat de Wehrmacht op zijn tandvlees liep. De helft van de Duitse tanks was verloren gegaan, en de Duitse tankproductie was allerminst indrukwekkend. In november 1941 zei Fritz Todt, minister van Bewapening en Munitie, tegen Hitler dat de oorlog niet langer met militaire middelen kon worden gewonnen. De kans op een overwinning was, kortom, verkeken, wat overigens nog niet betekende dat een nederlaag onvermijdelijk was.

De uitgeputte Wehrmacht kwam tot stilstand in de buitenwijken van Moskou. Net als bij Engeland was de knock-out uitgebleven. Een zaak van het grootste gewicht, omdat de SU de adempauze indrukwekkend zou gebruiken door in 1942 veel meer oorlogsmaterieel te produceren dan Duitsland.

Op 5 december begon het Rode Leger aan een massale en onverwachte tegenaanval; voor het eerst moest de Wehrmacht zich terugtrekken. Twee dagen later vielen de Japanners Pearl Harbor aan. Hitler was daarvoor zo dankbaar dat hij besloot de VS op 11 december de oorlog te verklaren, hoewel hij daar verdragstechnisch niet toe verplicht was. Dat was, na Barbarossa, zijn tweede kapitale blunder. Hij was nu stap voor stap in oorlog geraakt met de drie sterkste militaire mogendheden in de wereld.

Het Duitse zomeroffensief van 1942 eindigde begin 1943 in de eerste grote nederlaag van de Wehrmacht, die bij Stalingrad. Het zomeroffensief van 1943 liep na een week dood. Het Rode Leger begon vervolgens aan een tegenaanval, die welbeschouwd pas eindigde met de verovering van het Rijksdaggebouw in april 1945.

Zjoekov, de belangrijkste strateeg van het Rode Leger, had in het najaar van 1943 al tegen Stalin gezegd dat de Sovjet-Unie ook zonder de hulp van de westelijke geallieerden nazi-Duitsland zou kunnen verslaan. Het zou alleen misschien wat langer duren. Gelukkig is West-Europa door de Amerikanen, Engelsen en Canadezen bevrijd – bevrijding door het Rode Leger was geen genoegen. De militaire ontwikkelingen in Noord-Afrika en Italië bleken uiteindelijk strategisch betekenisloos te zijn.

Panzerdivisies

Oorzaak van de beangstigende Duitse successen in 1939, 1940 en 1941 waren de Duitse Panzerdivisies, die sedert die jaren een enigszins mythische status hebben gekregen. We zullen zien of dat terecht is.

De Panzerdivisies en de manier waarop ze werden gebruikt, waren wel degelijk een significante militaire innovatie. De tank was uitgevonden in de Eerste Wereldoorlog teneinde het statische karakter van de loopgravenoorlog te doorbreken. Tanks waren dus niets nieuws en al helemaal geen Duits monopolie.

Duitse cavalerie bij een inbeslaggenomen Sovjet-tank, 1944. Het Duitse leger was nog sterk afhankelijk van paardenkracht.

De tank speelde een essentiële rol in het concept van de Panzerdivisie, maar niet de hoofdrol. Die kwam toe aan de combinatie van organisatie en communicatie. Een tank was bij uitstek een mobiel wapen, maar tegelijkertijd zonder even mobiele ondersteuning uiterst kwetsbaar. Tanks hadden een mobiele infanterie nodig die ze bij kon houden. Het hele ondersteuningsapparaat moest daarom gemotoriseerd en liefs gepantserd zijn.

Dat de oorlog werd gewonnen was voor het grootste deel te danken aan de Sovjet-Unie

Net zo noodzakelijk waren mobiele artillerie, mobiele genie en mobiele reparatiebataljons. Tanks lijken wel solide, maar ze zijn vanwege hun modus operandi voortdurend defect. Bovendien waren veel producten van de oorlogsindustrie haastig ontworpen en slordig in elkaar gezet.

Vuurkracht

Essentieel voor de Panzerdivisie was het communicatiesysteem. Alle Duitse tanks waren voorzien van radio’s. Tachtig procent van de Franse tanks bijvoorbeeld had geen radio aan boord. Het centrale aanspreekpunt voor radiocommunicatie was de Befehlspanzerwagen. Van daaruit kon het gevecht overzien en geordend worden. Bovendien kon de Befehlspanzerwagen op meestal zeer korte termijn luchtsteun oproepen. Vechten zonder effectieve luchtsteun was in de Tweede Wereldoorlog bijzonder lastig. Het was dit superieure communicatiesysteem, waarvoor speciale technici de divisies vergezelden, dat de Duitse Panzerdivies zo effectief maakte. Op dit terrein behielden de Duitsers hun voorsprong tot het eind van de oorlog.

Dat de Panzerdivisies van de Wehrmacht de eerste jaren zo ongelofelijk succesvol waren had, afgezien van hun superieure organisatie en communicatie, nog twee andere oorzaken: het verrassingseffect, en de betreurenswaardige incompetentie van de tegenstanders. De tien Panzerdivisies die Frankrijk via de Ardennen aanvielen – hetgeen volgens het Franse opperbevel onmogelijk was – waren zowel qua vuurkracht als qua operatietempo een novum.

Naarmate de oorlog duurde kregen de tegenstanders van de Duitsers in de gaten hoe de Duitse innovaties functioneerden en keken zij het kunstje af. Dat werd ook makkelijker gemaakt doordat de geallieerde wapenindustrie veel productiever was dan de Duitse. In de eerste maanden van Barbarossa verloren de Russen zesmaal zoveel tanks als de Duitsers, in 1944 was die verhouding een op een.

Vanaf 1943 waren de Duitsers gedwongen hun Panzerdivisies, die steeds minder tanks ter beschikking hadden, defensief te gebruiken en daarom te organiseren in zogenoemde Panzerkampfgruppen. Volgens Overy moet het succes van de Duitse Panzerdivisies in de eerste oorlogsjaren ook weer niet overdreven worden; de fameuze Blitzkrieg is meer mythe dan werkelijkheid. De tanks die de Duitsers in 1940 gebruikten waren deels verouderd en deels gestolen van de Tsjechen. Slechts ruim 600 van de 2500 Duitse tanks waren van het modernste type (Panzer III en IV).

Het succes van de Duitsers was, zoals hiervoor al duidelijk gemaakt, voornamelijk een zaak van organisatie, tempo, verrassing en de incompetentie van de tegenstander. De Fransen hadden meer en zwaardere tanks dan de Duitsers, maar gebruikten ze niet goed.

Het centrum van Frankfurt am Main na bombardementen door de geallieerden, maart 1945.

De veronderstelling dat de hele Wehrmacht even modern was als de Panzerdivisies is onjuist. Het grootste deel van het Duitse leger was nog steeds afhankelijk van paardentractie. Operatie Barbarossa maakte gebruik van 750.000 paarden. Het eerste leger ooit dat geen paard meer nodig had, behalve natuurlijk het witte paard van generaal George Patton, was het Amerikaanse leger. Elke oorlog verdient een groots monument voor het ‘Onbekende Paard’.

Nu de laatste veteranen sterven en de Tweede Wereldoorlog serieus verleden tijd begint te worden, bestaat er een begrijpelijke, maar misleidende neiging dat immense conflict te heroïseren en er een met gouden glans overgoten mythe van te maken. In de VS wordt gesproken van de Good War, gevoerd door de Greatest Generation. De Engelsen spreken graag over Their Finest Hour en denken daarbij aan Churchills grootse toespraken. In Rusland is de Tweede Wereldoorlog de Grote Vaderlandse Oorlog, geleid door vadertje Stalin.

De Duitsers maakten miljoenen krijgsgevangenen, die ze grotendeels lieten verhongeren

Zeker bij de Engelsen en Amerikanen zijn dergelijke sentimenten wel te begrijpen. Beide landen verloren, althans in vergelijking met de andere belligerenten, opmerkelijk weinig mensen. Engeland werd wel gebombardeerd maar nooit bezet en de VS werden (behalve door een paar Japanse luchtballonnen) nooit gebombardeerd en evenmin bezet. De Amerikaanse burgers kregen het in de oorlogsjaren zelfs veel beter dan in de jaren dertig. Beide landen stonden met de Sovjet-Unie aan de goede kant van de oorlog. Dat het een ‘goede oorlog’ is geworden komt natuurlijk ook door de uitzonderlijke moord- en vernielzucht van de tegenstanders.

Toch kun je de Tweede Wereldoorlog onmogelijk ‘goed’ noemen. De oorlog was uitzonderlijk gewelddadig op elk denkbaar moment en op elke locatie. Wel had de oorlog in West-Europa een geheel ander karakter dan in Oost-Europa, de Sovjet-Unie en China. In het oosten was de oorlog een welbewuste vernietigingsoorlog.

Moordzuchtig

Op z’n allerbest was de Tweede Wereldoorlog een noodzakelijk kwaad. Hij werd niet gevoerd ten behoeve van al die fraaie abstracties die op de diverse capitulatiedata zo gevoelig aan de orde worden gesteld. Hij werd niet gevoerd voor de democratie of voor de gelijkheid van alle mensen, of tegen het dodelijke Duitse racisme. Het Amerikaanse leger zelf was nota bene racistisch georganiseerd – dat wil zeggen, blank en zwart waren gesegregeerd.

Veldmaarschalk Montgomery (midden) heeft zojuist de Russische militaire top onderscheiden. Berlijn, 12 juli 1945.

Dat de oorlog door de geallieerden werd gewonnen was voor het grootste deel te danken aan de Sovjet-Unie, die tientallen miljoenen soldaten en burgers verloor. Die Sovjet-Unie leek echter in velerlei opzichten op nazi-Duitsland. Weliswaar was het land wellicht niet genocidaal, er was wel sprake van een extreem repressief en moordzuchtig regime. Een regime dat er een enorm systeem van concentratiekampen op na hield. Dat de SU in Neurenberg mede recht sprak over de topnazi’s was even zonderling als pijnlijk.

Omdat de Amerikaanse en Engelse bommenwerpers in de Tweede Wereldoorlog absoluut niet in staat bleken om precisiebombardementen uit te voeren, werden tientallen Duitse en Japanse steden volledig met de grond gelijkgemaakt, waarbij miljoenen mensen om het leven kwamen. Leverden die bombardementen een onmisbare bijdrage aan de oorlogvoering? Waren ze gerechtvaardigd omdat de Duitsers ermee waren begonnen? Daarover valt te twisten.

De Amerikaanse president Roosevelt sprak zich regelmatig uit tegen het Europese kolonialisme, maar de Europese koloniale mogendheden – Engeland, Frankrijk en Nederland – waren vast van plan hun imperia na het eind van de oorlog veilig te stellen. Toen zij in de buitengewesten werden geconfronteerd met nationalistische sentimenten waren ze onmiddellijk bereid zeer gewelddadige methoden te gebruiken. Inderdaad: precies dezelfde methoden die ze zo radicaal hadden afgekeurd toen de Duitsers, Italianen en Japanners ze gebruikten in hun eigen embryonale imperia.

Toen de Amerikaanse president na 9/11 zocht naar een geschikte, allesrechtvaardigende metafoor, kwam hij in zijn State of the Union met de ‘As van het Kwaad’. Zo kon immers de goede oorlog gekoppeld worden aan de wereldwijde oorlog tegen het terrorisme.

Dat het fascisme, dat vervolgens in toenemende mate een inhoudsloze abstractie is geworden, is verslagen is een goede zaak. De manier waarop dat is gebeurd verdient geen schoonheidsprijs. Dat was waarschijnlijk onvermijdelijk. Wereldhistorisch was de Tweede Wereldoorlog een gruwelijk conflict, veel gruwelijker dan we meestentijds denken.

Blood and Ruins. The Great Imperial War, 1931-145. 

Richard Overy
1040 pagina’s
Penguin Books