De ene na de andere historische figuur wordt ‘gecanceld’ door woedende activisten. Maarten vraagt zich af wie er eigenlijk nog wel deugt en stelt voor de wereldgeschiedenis op te heffen. ‘Het is gewoon een enorme, gruwelijke, racistische en seksistische mislukking.’

Uit Maarten! 2021-3. Bestel losse nummers hier

In 2021, om precies te zijn op 5 mei, was het precies 200 jaar geleden dat Napoleon op Sint-Helena is overleden. Tot mijn verbazing werd in het nieuws vermeld dat herdenking van Napoleons vroege dood een politiek problematische zaak was. Velen, zo begreep ik, hadden Napoleon gecanceld, wat zoiets betekent als: definitief met hem afgerekend. Dit vanwege het herstel van de slavernij door Napoleon, nadat die tien jaar eerder was afgeschaft vanwege de Franse Revolutie.

Maar je kunt Napoleon ook beschouwen als een figuur die de ideeën van de Franse Revolutie over heel Europa heeft verspreid – een eersteklas emancipator dus. De moderne Nederlandse eenheidsstaat is een product van de Franse bezetting. Napoleon was bepaald geen heilige, maar hij kan ook niet zomaar moraliserend uitgegumd worden. Niemand kan trouwens uit het verleden worden verwijderd.

Vervolgens werd mij duidelijk dat tal van prominente historische figuren ook al gecanceld waren, of op het punt stonden dat vreemde lot te ondergaan. Winston Churchill bijvoorbeeld. Dat was inderdaad een Engelse imperialist van het zuiverste water, die in zijn lange loopbaan een reeks van vreselijke fouten heeft gemaakt, maar die toch ook in de eerste moeizame oorlogsjaren voor tientallen miljoenen mensen een baken van hoop was. Zijn inspirerende toespraken uit die duistere jaren zijn nog steeds de moeite waard.

Maar plotseling zijn er tal van mensen die het een geweldig idee vinden om ook hem uit de geschiedenis te verwijderen. Van held tot schurk in een paar regels op de sociale media. Zijn standbeeld bij het parlement moest vanwege dreigende demonstraties worden voorzien van een stevig houten omhulsel. Hij was al beklad met de tekst ‘I was a racist’, maar nu bestond ook nog het gevaar dat hij omvergetrokken zou worden.

Niemand kan uit het verleden worden verwijderd

Daarna las ik tot mijn nog grotere verbazing dat ook Columbus en Abraham Lincoln buiten de perken van het moderne fatsoen geparkeerd waren. Je zou toch denken dat Lincoln, als emancipator van de zwarte slaven in de VS, een beter lot had verdiend, maar nee, hij heeft de Amerikaanse indianen niet volgens de modernste inzichten behandeld. Het wachten is nu op de canceling van Martin Luther King, die volgens geruchten verbazend overspelig was.

Over Columbus als held bestond al enige tijd twijfel, maar nu is hij dan definitief afgevoerd naar de oubliëtte van ons collectieve verleden. Columbus is immers de oorzaak van alle ellende die de Europese verovering van Noord- en Zuid-Amerika heeft veroorzaakt, waar de indianen voor onze komst meer dan 10.000 jaar in paradijselijke omstandigheden hadden geleefd. Daarmee werd impliciet de hele ontwikkeling van Noord- en Zuid-Amerika na 1492 in de ban gedaan. Dan valt er zeker in de VS heel wat op te ruimen, omdat het daar werkelijk wemelt van Columbus. Er is in elk geval een voortvarend begin gemaakt door de onthoofding van een van de vele beelden van Columbus.

Beeldenstorm

Vanwege Lincoln dacht ik natuurlijk direct aan Mount Rushmore, waar vier van de meest vereerde presidenten op reusachtige schaal in graniet zijn vereeuwigd: George Washington, Thomas Jefferson, Abraham Lincoln en Theodore Roosevelt. En inderdaad, ze komen alle vier in aanmerking om gecanceld te worden. Washington en Jefferson hadden slaven, Lincoln is al behandeld en Theodore Roosevelt was een agressieve Amerikaanse imperialist.

Wat nu? Is het niet veel beter dit hele malle monument op te blazen? Dat is pas een passende beeldenstorm; zo kunnen de Amerikanen symbolisch met een groot deel van hun verleden en hun nationale mythologie afrekenen. Het komt daarbij goed uit dat zo’n dertig kilometer verderop een reusachtig monument in aanbouw is. Daar is men namelijk bezig op indiaans initiatief een enorm beeld van Lakota-opperhoofd Crazy Horse op een galopperend paard uit de rotsen te houwen. Bij gebrek aan geld schiet het niet erg op. Alleen het gelaat van Crazy Horse is klaar. Als de cancel culture de financiering nu eens overnam, dan wordt Mount Rushmore triomfantelijk vervangen door een waarlijk politiek correct monument.

Wanneer Napoleon, Churchill en tal van Amerikaanse presidenten zo makkelijk afgeserveerd kunnen worden, rijst de vraag welke historische figuren dan eigenlijk wel deugen. Ik heb er nog niets over gelezen, maar zou het dan niet verstandig zijn historisch zo vroeg mogelijk te beginnen? Zeg eens wat – Alexander de Grote kan toch niet deugen? De Grieken en Romeinen, grondleggers van een groot deel van onze cultuur, komen toch vanzelfsprekend voor canceling in aanmerking? Dat waren slavenhouders. En Dzjengis Khan komt ongetwijfeld ook niet door de ballotage.

Napoleon was geen heilige, maar hij kan niet zomaar worden uitgegumd

De conclusie is onvermijdelijk: het is beter de hele wereldgeschiedenis te cancelen. Het is gewoon een enorme, gruwelijke, racistische en seksistische mislukking. We moeten helemaal opnieuw beginnen.

Morele zelfgenoegzaamheid

Ik kan hier nog wel even mee doorgaan, maar de teneur is duidelijk. De hele omgang van de cancel culture met het verleden is op z’n minst zonderling. De leidende gedachte is toch dat het verleden simpelweg afgeschaft en opgeruimd kan worden. Of op z’n minst doodgezwegen. De cancel culture lijdt aan een kennelijk onvermogen om de historische context mee te laten wegen in zijn gemakzuchtige oordeelsvorming. In de geschiedenis zijn de zaken zelden alleen maar zwart of wit; goed en kwaad zijn bijna altijd deel van een onontwarbare knoop.

Mogen we trouwens ook eens weten welke prominente historische figuren niet gecanceld zijn? Ik vermoed dat zelfs voor Albert Schweitzer en Moeder Teresa de lat te hoog ligt. Tal van heiligen zijn hun leven immers als zondaar begonnen. De cancel culture is een gemakzuchtig historisch spel, dat vooral op prettige wijze bijdraagt aan de eigen morele zelfgenoegzaamheid. Kijk mij eens, en weg met Abraham Lincoln!

De huidige, verrassend energieke cancel culture komt vooral uit de Verenigde Staten, ontleent een deel van zijn momentum aan de Black Lives Matter-beweging en heeft in de sociale media zijn ideale medium gevonden. Voor die beweging heb ik alle begrip. Dat die aandringt op de verwijdering van ten minste een groot deel van de talloze beelden die prominenten van de Confederate States herdenken, die streden voor behoud van de slavernij, lijkt mij juist. Ook de vlag van de Confederate States die in de zuidelijke staten vaak prominent aanwezig is, moet nu maar eens opgeborgen worden.

Maar niet alles hoeft weg. Laat generaal Robert E. Lee, die ondanks de vooroordelen van zijn tijd en regio geen onfatsoenlijk mens was, maar gedeeltelijk staan, al was het maar als plaats van kritische herinnering. Dat verleden is er nu eenmaal.

De woede die nu gekoeld wordt op standbeelden, straatnamen et cetera kan beter gebruikt worden voor gerichte politieke actie en mobilisatie. Denk daarbij aan de effectieve organisatie van zwarte kiezers in de staat Georgia, die ervoor zorgde dat de Democraten nu de baas zijn in de Senaat. Alleen daardoor kan het geïnstitutionaliseerde racisme op den duur aangepakt worden.

In de Verenigde Staten verscheen in oktober 2020 een open brief, ondertekend door de fine fleur van de Engels-Amerikaanse intellectuele elite, waarin zorgelijk, maar mijns inziens terecht werd gesteld dat de sterke hervormingsbeweging ten behoeve van grotere gelijkheid en inclusie het gevaar liep te ontaarden in een onaangename ideologische gelijkschakeling. Intolerantie en ostracisme zijn gevaarlijk omdat ze de vrije meningsuiting en het kritische debat hinderen. Dwingende, tweedimensionale zekerheden zorgen voor een angstig conformisme en zware strafmaatregelen vanwege vaak futiele verbale overtredingen. Consensusdwang is de pest voor intellectuele activiteit. Je moet fouten kunnen maken zonder meteen ‘afgerekend’ te worden. Canceling stopt de conversatie en stigmatiseert de kritische analyse.

Het nieuwe puritanisme doet denken aan IS: ook zulke ijverige verdedigers van zondige cultuuruitingen

Maar ook deze redelijke reactie was onacceptabel voor de cancel culture. De ondertekenaars zouden gewichtige geprivilegieerden zijn, een verwende intellectuele elite die zichzelf heeft overleefd. Moet de cancel culture niet desondanks worden beschouwd als een vorm van vrije meningsuiting? Zeker, maar wel een vorm van vrije meningsuiting die anderen hindert in hun vrije meningsuiting.

De cancel culture heeft ook de neiging breed uit te waaieren over de rest van de cultuur. Zo moeten we liefst niet meer kijken naar het vrouwelijk naakt in musea, zeker niet als het erotiserend suggestief is. Hier en daar zijn musea al begonnen het vrouwelijk naakt naar het depot te verbannen. Balthus, Egon Schiele en George Hendrik Breitner, om maar enkele voorbeelden te geven, deugen niet. Hun werk is seksistisch en aanstootgevend. Over het mannelijk naakt heb ik nergens iets gelezen, dat is kennelijk geen probleem.

Charles Dickens en Louis-Ferdinand Céline dienen gecanceld te worden vanwege hun antisemitische uitlatingen. Oude films kunnen eventueel gezuiverd worden van racistische of seksistische scènes. Zo lijken we op weg naar een geheel nieuw puritanisme. Het doet in de verte een beetje denken aan IS: ook zulke ijverige verdelgers van zondige cultuuruitingen.

Door de evidente onredelijkheid van de gebruikte argumentatie is de cancel culture kwetsbaar voor met name kritiek van rechts. In de Verenigde Staten hebben de Republikeinen een heel circus gemaakt van de veronderstelde vreselijke gevaren van de cancel culture. Zo sprak Trump in zijn campagne van ‘left wing fascism’. De onnozelheden van de linkse cancel culture gaven rechts alle gelegenheid de aandacht af te leiden van de eigen cancel culture, die minstens even erg is. Zo biedt conservatief Amerika systematisch verzet tegen een reële beschrijving in schoolboeken van de slavernij en het latere, georganiseerde racisme (segregation) in de zuidelijke staten.

Kortom, ook de cancel culture is vergaand gepolariseerd in de VS. Een steeds terugkerend element in het discours van de cancel culture-adepten is de suggestie dat zij de gesignaleerde wandaden voor het eerst onthullen. Dat de historici hun werk dus niet goed hebben gedaan. Dat is onzin. Of het nu de slavernij betreft of de duistere kanten van Napoleon en Churchill, het was allemaal al uitgebreid en gedetailleerd beschreven.

Problematisch monument

In Nederland – is althans mijn indruk – loopt het allemaal zo’n vaart niet. Het is minder gepolariseerd dan de VS en de Nederlandse cultuur heeft minder neiging tot hysterie, al moeten we de invloed van de import van Amerikaanse waanzin niet onderschatten. In Nederland is er wel een cancel culture, maar die betreft toch voornamelijk ons koloniale verleden: de gewelddadige praktijken in Nederlands-Indië en de slavernij in Suriname. Daarom is er veel te doen geweest over Jan Pieterszoon Coen (1587-1629), Johan Maurits van Nassau-Siegen, bijgenaamd ‘de Braziliaan’ (1604-1679), Peter Stuyvesant (1611-1672) en Jo van Heutsz (1851-1924).

Coen heeft meer dan 10.000 inwoners van de Banda-eilanden vermoord vanwege de vestiging van een nootmuskaatmonopolie. Er staat een fraai standbeeld van hem op de markt van Hoorn, zijn geboorteplaats. Na kritiek op dat standbeeld en pogingen het te verwijderen is het nu voorzien van een plaquette waarop zijn wandaden worden beschreven. Een redelijk compromis en een plaats van herinnering. Je kunt er samenkomen voor een protestdemonstratie.

Johan Maurits en Stuyvesant hebben zich beiden beziggehouden met de slavenhandel en hielden zelf ook slaven. Johan Maurits heeft zijn naam gegeven aan het voor hem gebouwde Mauritshuis, en in Brazilië heeft hij een standbeeld, maar daar is hij zonderling genoeg ongekend populair. Een beeld van Stuyvesant staat in Amsterdam op de binnenplaats van het voormalige hoofdkantoor van de West-Indische Compagnie, een organisatie die wellicht in zijn geheel in aanmerking komt voor canceling. Ik wil niemand op een idee brengen, maar het vaderlands verleden biedt nog ongekende mogelijkheden voor cancel-operaties.

Verreweg het interessantste voorbeeld van een problematisch monument is het omvangrijke monument voor Van Heutsz, dat in 1935 in Amsterdam werd onthuld. Van Heutsz was als opperbevelhebber van het Nederlands-Indische Leger en gouverneur-generaal verantwoordelijk voor de ongekend gewelddadige onderdrukking van de opstand in Atjeh. Tegen het monument in Amsterdam werd in de jaren dertig al scherp geprotesteerd door de communisten en sociaal-democraten. Niets nieuws onder de zon dus. In de jaren zestig werd het monument aanhoudend beklad en gevandaliseerd. Er werd zelfs een weinig succesvolle poging gedaan het op te blazen.

Het vaderlands verleden biedt nog ongekende mogelijkheden voor cancel-operaties

De plaquette met een afbeelding van Van Heutsz werd gestolen en is nooit meer teruggevonden. Daarom besloot de gemeente ten slotte voor een andere aanpak. Het monument werd gerestaureerd, er kwam een nieuwe plaquette met passende tekst en in 2012 werd het opnieuw onthuld. Het is nu een monument voor de relatie tussen Indië en Nederland. De bedoeling was zo ‘invulling te geven aan de dekolonisatie in de publieke ruimte, zonder de geschiedenis aan het oog te onttrekken’. Een keurige oplossing zou je zeggen: Van Heutsz is verdwenen en het monument heeft een voor iedereen acceptabele betekenis gekregen. Maar niet iedereen is er kennelijk tevreden over. Recent werd het nieuwe monument ook weer beklad, met de tekst: ‘Van Heutsz leeft, stop alle vormen van racisme.’ Een hoogst interessante tekst.

Straattheater van de woede

De protesterenden hebben Van Heutsz teruggebracht naar zijn monument. Ze misten Van Heutsz als nuttig brandpunt van hun woede. Ze maakten zo duidelijk dat we een aantal aanstootgevende monumenten vooral moeten laten staan, zo veel mogelijk uit solide materiaal vervaardigd, zodat er ook in de toekomst door nieuwe generaties op passende wijze kan worden afgerekend met het onwelgevallige verleden. Zonder monumenten geen straattheater van de woede.

De cancel culture in zijn huidige, vaak lachwekkende vorm zal wel weer overwaaien. De geschiedenis kan niet meer veranderd worden, maar de toekomst wel. Daarvoor is vooral effectieve politieke machtsvorming noodzakelijk, aan gemakzuchtige, meestal tot niets leidende symboolpolitiek heb je daarbij helemaal niets. Morele zelfbevrediging is fijn, maar nutteloos. Over het aanhoudende systematische misbruik van de geschiedenis voor ideologische doeleinden heb ik geen enkele illusie. Wat is er immers makkelijker dan het gemanipuleerde verleden tot bondgenoot of vijand te verklaren?