De laatste jaren luiden critici nogal eens de noodklok over de versplintering van het politieke landschap – lokaal, nationaal en Europees – en over de grilligheid (‘volatiliteit’) van de kiezer.

Uit Maarten 2021-01. Bestel het nummer hier!

Zo kopte NRC-Handelsblad: ‘De versplintering als onze nieuwe vijand’. Als afschrikwekkend voorbeeld dienen dan dikwijls de verlammende politieke verbrokkeling en instabiliteit van de Derde Franse Republiek, die duurde van 1870 tot 1940.

En inderdaad, in heel Europa verlaten kiezers de traditionele partijen voor met name groene of populistische alternatieven. Nergens lijkt de onvoorspelbaarheid van de kiezer groter dan in Nederland. Vandaar het internationale predicaat Dutchification of politics. Is dat echt verontrustend, deze ‘vernederlandste’ snipperpolitiek?

Zoals wel vaker ontwaren we een interessante kloof tussen enerzijds de uitvoerders van de politiek en anderzijds de wetenschap. Natuurlijk, politici en bestuurders zien hun werk gecompliceerder worden door lastigere coalitievorming. Veel politiek wetenschappers daarentegen beschouwen de veranderlijke kiezer juist als een noodzaak, ja zelfs als een teken van democratische volwassenheid.

Sinds Arend Lijpharts monumentale studie Verzuiling, pacificatie en kentering in de Nederlandse politiek uit 1967 weten we dat onze nuchtere consensusdemocratie niet eens zo’n gekke optie is. Oké, dat eeuwige gepolder werkt op de zenuwen, maar dempt wel de middelpuntvliedende krachten: uiteindelijk heeft iedereen elkaar nodig. In zekere zin zijn kleine partijen dan de smeerolie van de democratie.
Of zoals de Leidse politicoloog Ruud Koole het formuleerde: ‘Ja, het is lastiger formeren zonder grote partij(en). Aan de andere kant is ons parlement erg toegankelijk. Nieuwkomers en “buitenbeentjes” hebben een kans. Bovendien dwingt ons veelpartijenstelsel tot coalities, die in feite functioneren als een intern systeem van checks and balances: men houdt elkaar scherp.’

De kiezer kan dat politieke fundament prima waarderen. Tachtig procent heeft vertrouwen in onze democratie, mede door het open kiesstelsel. Historici zijn vaak irritant. Heeft iemand net een lekker scherp standpunt en dan schaaft zo’n geschiedkundige allesweter dat weer bij. Nou, in dit geval terecht.
Versplintering in de politiek is zeker geen nieuw fenomeen. Een stempercentage boven de 30 is in Nederland redelijk uitzonderlijk. In 1933 deden er liefst 54 partijen mee aan de verkiezingen. In 2017 meldden zich 28 partijen, maar dat was in 1971, 1981 en 1986 niet anders. Hoe dan ook zegt het aantal partijen weinig over de duur van een formatie of het succes van een coalitie. Historisch gezien is de versnippering an sich dus niet het probleem.

De grillige kiezer is de smeerolie van de democratie

Trouwens, is deze versnippering deels niet de schuld van de traditionele partijen zelf? Met name de klassieke bestuurspartijen PvdA, CDA en VVD vervlakken in hun ideologisch profiel. Pragmatisme overheerst. Het idealisme verschuift naar de flanken. Dan is het logisch dat de kiezer de traditionele partijen meer en meer als uitwisselbaar ziet.

De kiezers – met name laagopgeleiden, ouderen en migranten – hebben het gevoel slecht gehoord te worden. Zij kiezen eerder voor de kleine ‘gespecialiseerde’ partijen, maar onder het verstandige voorbehoud dat deze kleine partijen dan wel een zo breed mogelijk programma moeten hebben.
En zo kriskrast de kiezer door het politieke landschap. Maar het is niet zo dat hij als een politiek sneeuwblinde schaatser zomaar wat doet. Er wordt veel van partij gewisseld, maar kiezers blijven doorgaans wel in dezelfde ideologische blokken hangen. Alleen tussen PVV en SP vindt een zekere uitwisseling plaats.

De gedachte dat gemarginaliseerden zich eenvoudig laten verleiden door nieuwe partijen op de flanken is pertinent onjuist. De meeste kiezers zijn redelijke wezens. Of zoals het rapport Kieskeurige Kiezers enkele jaren geleden concludeerde: ‘De toegenomen veranderlijkheid van kiezers wijst niet op een crisis van de Nederlandse democratie. Kiezers doen wat ze behoren te doen: zij zijn gaan kiezen. Kiezers verstaan hun vak. Zij zijn niet irrationeel, gedragen zich niet als stuifzand.’
Met als logisch gevolg dat een kleine rimpeling in het stemgedrag een relatief groot effect heeft op de stembusuitslag.

Oftewel: niet de kiezer, maar eerder de oude partijen lijken de weg kwijt. Met name de traditionele bestuurspartijen moeten zich herpositioneren, maar het terugwinnen van ‘hun’ kiezers zal niet eenvoudig zijn. Kiezers zijn niet langer politiek bezit. Ze zijn toenemend trouw aan een ideeënblok en niet aan een partij. Nieuwe partijen bedienen in toenemende mate specifieke niches.
Het vaak tenenkrommende spektakel rond kleine partijen – denk aan partijencollectioneur Henk Krol – heeft de politieke fragmentatie en de vermeende grilligheid van kiezers een slechte naam bezorgd. Grotendeels onterecht. De kiezer wil zich gehoord voelen, al helemaal op het lokale niveau. Kiezersgedrag is gepersonaliseerd en minder een zaak van de elite. Is dat erg? Lijkt me niet. Dutchification van de politiek? Deal with it!