Europa ligt vanuit verschillende hoeken onder vuur. Xi Jinping koopt invloed op de Westelijke Balkan, Vladimir Poetin probeert met geweld, desinformatie en chaos het continent te ontwrichten, en trouwe bondgenoot Amerika lijkt na zijn vorige president niet meer te vertrouwen. In zijn nieuwe boek De slag om Europa toont hoogleraar Rob de Wijk aan dat de Europese Unie zich desondanks knap staande houdt. De EU zou zomaar de belangrijkste speler op het wereldtoneel kunnen worden. 

Naast China en Rusland komt de grootste dreiging voor de Europese Unie inmiddels van binnenuit, meent De Wijk. Nationalistische stromingen bedreigen de Europese samenwerking en Brussels’ slagvaardigheid. Om al deze gevaren het hoofd te bieden, moet een nieuw kabinet volgens hem de boodschap van Europese samenwerking veel sterker uitdragen.

 De titel van uw boek belooft weinig vrolijks voor ons continent. Er is een ‘slag om Europa’ gaande.

‘Dat klopt. Toen ik aan dit boek begon, was ik ook niet erg optimistisch over de kansen van de Europese Unie op geopolitiek gebied. Maar gaandeweg werd ik positiever. Ik kwam steeds meer tot de conclusie dat leiders als Donald Trump, Boris Johnson, Xi Jinping en Vladimir Poetin weinig voor elkaar krijgen. Ze schreeuwen, schoppen en slaan, maar uiteindelijk met weinig resultaat.

Dat is een verdienste van de Europese Unie. Buitenlandse leiders willen hun producten graag aanbieden op de Europese markt en hebben daarvoor een handelsakkoord met Brussel nodig. Die toegang tot de Europese markt is een veel grotere machtsfactor dan ik van tevoren dacht.’

Is de EU daarmee inmiddels een supermacht?

‘Op dit punt wel. Sommigen zitten nog vast in het oude denken over sterke militaire machten, maar dat is een gepasseerd station. De EU bedrijft juist economische machtspolitiek en doet dat met standaarden. Landen die toegang willen tot de Europese markt, moeten zich aanpassen aan de Europese regels. De EU heeft interne standaarden nodig om een gelijk speelveld creëren binnen de Unie. Het heeft voor ons immers geen zin om een melkproduct te maken dat moet voldoen aan Nederlandse eisen, als we dat vervolgens exporteren naar Duitsland, waar andere eisen gelden.

Die interne regelmacht gebruikt de EU nu ook extern: Brussel legt regels op aan Amerikaanse, Britse, Russische en Chinese bedrijven. Daarmee is de toegang tot de Europese markt in feite het belangrijkste wapen van de EU. De Europese regels zijn wereldwijd het strengst, dus schikken veel bedrijven zich naar Brussels’ standaarden. Om een voorbeeld te geven: Amerikaanse grasmaaiers houden zich inmiddels aan Europese geluidsetiketten.’

Is de EU in militair opzicht ook een supermacht?

‘Nee, maar dat zou ik de EU ook niet aanraden. De Europese krijgsmacht moet groot genoeg zijn om haar burgers en belangen te beschermen. Brussel moet bijvoorbeeld kunnen ingrijpen als Rusland besluit een zeeroute af te sluiten. Maar dat betekent niet dat de EU een militaire supermacht moet worden met de legeromvang van Amerika, China of Rusland.’

Toch schrijft u dat Europa nucleaire afschrikking nodig heeft.

‘De tijden van Napoleon en Hitler zijn voorbij. Als het erop aankomt, heeft Europa niet de capaciteit om op te trekken naar Moskou. Maar die offensieve capaciteit heeft Europa ook niet nodig. Brussel kan beter een goede defensie inrichten. Dat betekent in deze wereld dat je over kernwapens moet beschikken. Daarmee weten tegenstanders dat er een nucleaire oorlog ontstaat als ze één poot over de grens zetten. Theoretisch geredeneerd is dat voldoende om Europa veilig te houden.’

Dat roept wel het doembeeld op van een nieuwe Koude Oorlog.

‘Dat wil je natuurlijk niet, maar in feite is die Koude Oorlog al gaande. Als je ziet wat er zich afspeelt tussen Rusland en het Westen, heeft dat alle trekken van een Koude Oorlog. In 2014 annexeerde Rusland de Krim en in 2021 stuurde het troepen naar de Oekraïense grens dat uitmondde in een voortslepende oorlog. Rusland gedraagt zich nog altijd als een klassieke grootmacht, die op zijn militaire macht vertrouwt.

‘Rusland is niet meer dan een regionale grootmacht’

In werkelijkheid is Rusland niet meer dan een regionale grootmacht. Dat is het grote probleem van Poetin: hij voelt zich groter dan zijn portemonnee. De Russische economie heeft een legale omvang die gelijk is aan die van de Benelux. Dat is niet groot voor een land met 140 miljoen inwoners. Je moet daarom vraagtekens zetten bij Ruslands grote krijgsmacht. Die is moeilijk te onderhouden met een budget dat je uit een economie moet trekken die kleiner is dan die van Italië.’

Poetin mengt zich in de slag om Europa door chaos te creëren. Waarom doet hij dat?

‘In Moskou heerst het idee dat de NAVO op het punt staat om op te rukken naar de Russische hoofdstad. Dat is flauwekul, maar daarom wil Rusland zich beschermen tegen het Westen. Het land heeft van oudsher een probleem met zijn grenzen, want behalve de Oostzee heeft Rusland nooit natuurlijke grenzen gehad. Richting het westen zijn er geen grote bergketens of rivieren, en dat betekende dat Hitler en Napoleon zomaar konden opstomen in de richting van Moskou.

Om dat op te lossen, creëerde de Sovjet-Unie in de jaren vijftig een bufferzone in de vorm van het Warschaupact. Veel van de landen uit die oude bufferzone zijn inmiddels lid van de EU en NAVO, dus zijn de Russen op zoek naar een nieuwe bufferzone. Die proberen ze nu te creëren in Oekraïne en Georgië. Ze stoken onrust in Europese landen om ervoor te zorgen dat ze geen lid kunnen worden van de NAVO en verspreiden desinformatie om verdeeldheid te zaaien tussen EU-landen.’

 Hoe effectief is die Russische strategie?

‘Het werkt nauwelijks, want Russische desinformatiecampagnes beklijven niet in Europa. Het verspreiden van desinformatie leidt in democratieën namelijk tot tegenreacties. In een land als Nederland hebben we vrije en eerlijke discussies. Complottheorieën worden hier aan de kaak gesteld en desinformatie wordt uiteindelijk ontmanteld.’

Rusland had in 2016 wel de nodige invloed op de Amerikaanse verkiezingen. In hoeverre kan de EU na Trumps presidentschap nog op de VS rekenen als bondgenoot?

‘Omdat er genoeg over geschreven wordt, heb ik er in mijn boek van afgezien om pagina na pagina Trump af te kraken. Zijn grootste fout is dat hij heeft nagelaten om met zijn westerse bondgenoten op te trekken. Trump koos de aanval richting Xi Jinping, maar noemde de Europese Unie ‘nog erger dan China’. In de handelsstrijd tegen het Aziatische land had hij juist met Europa op moeten trekken. Biden doet dat inmiddels wel.

‘De EU gaat naar een volwassen relatie toe met de VS’

Trumps optreden heeft twee gevolgen gehad. Ten eerste heeft hij in Afrikaanse, Aziatische en Europese landen de deuren geopend voor Chinese invloed, iets waar de Chinezen gretig gebruik van hebben gemaakt. Ten tweede hebben andere landen het vertrouwen in Amerika verloren. Dat valt niet te repareren. Biden is waarschijnlijk te oud om twee termijnen te regeren, en andere landen hebben geen idee wie hem zal opvolgen.

Toch heeft Trumps presidentschap ook voordelen gehad voor de Europese Unie. De harde opstelling van Trump heeft de Europese integratie een enorme push gegeven. Ik voorspel dat de EU hierdoor naar een volwassen relatie toegaat met de VS. Een relatie van gelijkheid.’

Naast Trump kreeg de EU de laatste jaren te maken met de brexit en het coronavirus. Wat is het effect van deze crises op de Europese samenwerking?

‘Deze crises hebben de Europese integratie versterkt. Zoals Jean Monnet in de jaren vijftig al voorspelde, gaat de Europese integratie met schokken vooruit. De Brexit was zo’n schok. De Britten vroegen EU-onderhandelaar Michel Barnier om het Verenigd Koninkrijk als een gelijke partner te behandelen. Barnier maakte duidelijk dat dat absoluut niet ging gebeuren. Hij vertegenwoordigde immers 450 miljoen Europeanen en de belangrijkste geïntegreerde markt van de wereld.’

Toch kan een crisis ook verdelen. Er was veel buitenlandse kritiek op de vrekkige opstelling van Nederland tijdens de coronacrisis.

‘Ik heb het gevoel dat de Nederlandse politiek niet goed begrijpt hoeveel schade dat heeft aangericht. Het begon met de achterlijke vertoning van Mark Rutte, die in 2020 met zijn Chopin-biografie naar de EU-top kwam. Daarna hebben Wopke Hoekstra en Rutte zich vrekkig opgesteld in de richting van de Zuid-Europese landen. Dat zijn de Italianen nog niet vergeten.’

Die gaan Nederland terugpakken als ze de kans krijgen?

‘Absoluut. In Nederland denken we al gauw over te kunnen gaan tot de orde van de dag. Maar daar denken de Italianen heel anders over. Ik heb op hoog niveau gesproken met Italiaanse denktanks, politici en militairen. Het zit nog vers in hun geheugen.’

Wat zou u Rutte adviseren?

‘Rutte pleitte ooit met de Spaanse premier Sánchez voor meer Europese assertiviteit. Het was een goedmakertje voor de puinhoop die Nederland heeft aangericht tijdens de coronacrisis, maar aan de ideeën van Rutte en Sánchez zie je wel dat de premier op Europees niveau mijlenver voorligt op een groot deel van de Tweede Kamer.

‘Nederland begrijpt niet hoeveel schade zijn vrekkige opstelling heeft aangericht’

Rutte heeft allang de conclusie getrokken dat Nederland de slag om Europa niet alleen kan voeren. Hij weet dat de EU zich alleen staande kan houden door samen te werken. Rutte hoeft daarom zijn visie niet bij te stellen. Wat hij wel moet doen, is in de Tweede Kamer veel duidelijker uitleggen waarom Europese samenwerking nodig is. Die boodschap moet in Rutte IV veel en veel luider worden uitgedragen.

De Tweede Kamer is namelijk eurosceptischer dan de Nederlandse bevolking. Dat is heel opmerkelijk, maar wel verklaarbaar. De politieke flanken zijn eurosceptisch, dus middenpartijen nemen delen van dat anti-Europese sentiment over om kiezers te overtuigen. In feite is driekwart van het Nederlandse publiek akkoord met de Europese Unie, maar in de Tweede Kamer is de kennis over Europa minimaal.’

Moet daar een apart ministerie voor komen?

‘Of een staatssecretaris van Europa, dat zou geen slecht idee zijn. Het idee dat Europese landen elkaar nodig hebben is in Nederland namelijk aan het groeien. Het coronavirus en de cyberaanvallen van Rusland en China hebben daarvoor gezorgd.’

Mensen lijken zich de dreiging van China te realiseren. Wat zijn China’s plannen in Europa?

‘Het Chinese belang is puur economisch. Xi Jinping wil toegang tot de Europese markt, hightech  en Europese landbouwgrond. Het Chinese Belt and Road Initiative moet daaraan bijdragen: met dit initiatief investeert China in de infrastructuur van bijna zeventig landen en probeert het op die manier voet aan de grond te krijgen. Een van de landen die zich bij het initiatief heeft aangesloten is Hongarije, dat al eens een EU-ministerraad over de Chinese behandeling van de Oeigoeren blokkeerde. Het laat zien hoe China met succes invloed koopt in deze landen.

Opportunistische leiders − zoals de Hongaarse Viktor Orbán – proberen de EU onder druk te zetten door China op te voeren als alternatieve handelspartner. Dat is natuurlijk flauwekul, want China ligt te ver weg voor grootscheepse handel met een land als Hongarije. Boris Johnson probeerde hetzelfde tijdens de Brexit-onderhandelingen. Als de EU dwars zou liggen, zou hij zich op China richten. Dat moet hij vooral doen, want dat kan helemaal niet. Het Britse handelsvolume met China is 3,5% van het Britse totaal. Hoe verder weg je handel gaat voeren, hoe hoger je transactiekosten worden. De handel met buurlanden blijft daarom – ook voor het Verenigd Koninkrijk − van levensbelang.’

Komt die internationale handel nog op het niveau van voor de coronacrisis?

‘Veel mensen verklaren de afnemende internationale handelsstromen door corona, maar het virus is daarvan niet de oorzaak. De internationale handelsstromen dalen al tien jaar. De zogenaamde “slowbalization” vond dus al vóór de coronacrisis plaats.

Dat heeft te maken met het feit dat China een duurder productieland wordt. Het maakt niet meer uit of je iets in China, de VS of Europa maakt, want de loonkosten zijn ongeveer hetzelfde. Steeds meer bedrijven verplaatsen hun productie daarom naar goedkopere landen in Afrika. Ook Chinese bedrijven besteden hun productie uit naar goedkopere landen, zoals Vietnam.

In Europa is men door de coronacrisis wel tot de conclusie gekomen dat het verstandig is om een aantal dingen binnen Europa te produceren. Voor essentiële producten als medische apparatuur of batterijen willen we niet langer afhankelijk zijn van China.’

Wat vormt, met het oog op de toekomst, de grootste bedreiging voor Europa?

‘Interne stromingen die het nationalisme voorstaan zijn een grotere dreiging dan China of Rusland. Zij vormen de grootste bedreiging voor het aanpassingsvermogen van landen en de samenwerking binnen de EU. Als deze partijen te veel invloed krijgen, verliest de Unie zijn slagvaardigheid.

Nationalistische stromingen willen hun eigen land beschermen en keren zich daarom tegen Europa. Dat klinkt allemaal prachtig, maar het is gelul in het kwadraat. Bij de brexit is duidelijk geworden wat er gebeurt als je Europa opzij zet: een regelloze relatie met de EU werkt niet.’

Heeft de EU de beste papieren om de Slag om Europa te winnen?

‘Het zou kunnen dat de EU belangrijker wordt dan China. Xi houdt niet van bondgenootschappen of multilateralisme, dat ziet niet in de Chinese genen. China wil simpelweg de baas zijn. Brussel heeft dat multilateralisme juist wel in zijn DNA zitten. Als de EU in staat is om samen met de VS de banden aan te halen met gelijkgestemde landen elders in de wereld, dan zou het goed kunnen dat de EU, als een soort leider van democratisch gelijkgestemde landen, nummer één wordt.

Daarmee kan China op termijn nog steeds het belangrijkste land ter wereld worden, maar Xi kan in dat geval weinig klaarspelen tegen een blok van centrum-Europa, Amerika en de Indo-Pacific. China zal dan nog steeds machtig zijn, maar niet de wereldorde bepalen.’

Teun Willemse is redacteur bij Maarten!

—

Rob de Wijk is de oprichter van The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS) en hoogleraar Internationale Betrekkingen en Veiligheid aan de Universiteit Leiden. Hij begon zijn carrière in 1977 als freelance journalist en werd later hoofd van de afdeling Defensieconcepten van het Nederlandse Ministerie van Defensie, hoofd van de Veiligheidsstudies van Instituut Clingendael en hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Koninklijke Nederlandse Militaire Academie.

De slag om Europa. Hoe China en Rusland ons continent uit elkaar spelen
Rob de Wijk, Uitgeverij Balans 368p, €23,99. Bestel in de webshop.