Jan Lievens, 1607-1674
Pilatus wast zijn handen in onschuld, 1624/25
Olieverf op paneel, 74 x 106
Stedelijk Museum de Lakenhal, Leiden

Oh, ik weet het nog goed. Ik studeerde kunstgeschiedenis en we moesten de Bijbel lezen! Nou ben ik totaal niet gelovig opgevoed en had ik de Bijbel wel eens zien liggen in het nachtkastje in een hotel, maar van de inhoud wist ik niets. Waarom zou ik dat nou moeten weten?

Jammer dat de betreffende docent niet even drie voorbeelden gaf uit de kunstgeschiedenis, want dan hadden wij met onze mond vol tanden gezeten. Je hebt toch ergens het rare gevoel dat die docent mogelijk bekeringsdrang had. Maar al snel zag ik het absolute belang van die Bijbelkennis in. Een man die zijn handen wast? Ja, wie is dat en waarom doet hij dat? Tijdens het tentamen moest je dat kunnen aangeven. Ik begon er zelfs lol in te krijgen, want je kan aan een schilderij zelfs soms zien uit welk Bijbelboek het verhaal komt.

Ik geef maar een voorbeeld: in het Nieuwe Testament staan vier evangeliën: Marcus, Mattëus, Lucas en Johannes. Je zou verwachten dat er in alle vier de evangeliën gesproken wordt over de geboorte van Christus. Nee dus, slechts in één boek wordt de geboorte genoemd. Welk boek is dat? Op het tentamen kreeg je dan bv. een schilderij te zien van de geboorte en moest je aangeven waar dat staat in de Bijbel.

Wat later, toen ik bij de vakgroep Nederlands van de Hogeschool in Utrecht werkte, moest ik de cursus Bronnen en Achtergronden geven. Een echt goede cursus waar veel studenten, net als ik toen, behoorlijk hard voor moesten werken. Aanvankelijk was er veel verzet. “Wat een onzin, we zijn toch geen christelijke Hogeschool?” “Nee, maar je wordt wel leraar Nederlands.” “Nou en?” Heerlijk om dan eens met een voorbeeld te komen. “Goed, het boek De Jacobsladder van Maarten het Hart.” “Wat is een Jacobsladder?” “Stilte.” Wel had ik van tevoren gezegd dat de mensen die gelovig waren opgevoed en de Bijbel goed kenden, niet mee mochten doen. Nog twee voorbeelden en ze gingen dan toch maar aan het werk.

Maar terug naar het schilderij met Pilatus die zijn handen wast. Het verhaal komt uit Matteüs 27:24. Daar staat: Toen Pilatus inzag dat zijn tussenkomst nergens toe leidde, dat het er integendeel naar uit zag dat men in opstand zou komen, liet hij water brengen en zei: ’Ik ben onschuldig aan de dood van deze man. Zie het zelf maar op te lossen’. Hij had Christus op verzoek van een woedende menigte veroordeeld tot de kruisdood.

Op het schilderij is rechts op de achtergrond te zien hoe Christus wordt weggeleid door twee soldaten. Het is ongelofelijk te bedenken dat Jan Lievens toen hij dit werk schilderde, een jaar of zeventien/achttien was. Het is technisch gewoon zo ontzettend goed. Met name de stofuitdrukking is bijzonder, neem het kleed van Pilatus, de bontrand, zijn witte hoofddoek.

Ik heb begrepen dat de gemiddelde leerling van nu geen enkele kennis meer heeft van spreekwoorden en gezegden. Ik neem aan gymnasiasten nog wel, maar verder niemand. En dat ligt niet aan de leerlingen, maar aan het belabberde onderwijs.

Jacobladder van Michael Willmann, 1691

Ik noemde de Jacobsladder. Dat kan je vinden in het Oude Testament Genesis 28:10-22. Zoals we op het schilderij zien, ligt Jacob buiten te slapen. Hij ziet in zijn droom een ladder waarop engelen op en neer lopen. De ladder vormt de verbinding tussen God en de mensheid. Het is een interessant verhaal om te lezen, want dan begrijp je ook waarom Jacob buiten ligt te slapen en niet in een huis.

Zonder kennis van de Bijbel begrijp je niets van de meeste schilderijen.