Virusvrijbuiter Willem Engel en mediapersoonlijkheid Dorien zijn typische IAKAF’s: Influencers also Known as Freeriders. Freeriden is een begrip uit de economie en omschrijft, kort door de bocht, iemand die minimaal wil investeren en maximaal wil profiteren. Wel de lusten, niet de lasten. U herinnert zich vast de opwinding rond #ikdoenietmeermee (‘Frie de Piepel!’). Daar kun je van alles over denken, maar dergelijk infantiel gedrag biedt een mooi haakje om het fenomeen weer eens onder de aandacht te brengen.

Uit Maarten! 2020 – 4. Bestel het nummer hier.

Freeriden is een veelgebruikt begrip in bijvoorbeeld de speltheorie. Speltheoretici hebben het momenteel sowieso razend druk met de coronacrisis. Voorbeeldje: in de Verenigde Staten stopte het Pentagon de afgelopen maanden dik 6 miljoen dollar in een nieuw onderzoeksproject. Dit project moet beleidsmakers helpen om het gedrag van burgers te beïnvloeden en zo corona terug te dringen.

Speltheorie is populair onder vooral economen en wiskundigen. Besluiten nemen staat hierbij centraal. Modellen moeten de interactie tussen de spelers blootleggen. Uitgangspunt is dat individuen geneigd zijn min of meer rationele keuzes te maken (ten goede of ten kwade) en dat hun keuzes en gedragingen dus min of meer voorspelbaar zijn. Best handige kennis in tijden van corona.

Dat het ‘coronaspel’ enorm ingewikkeld is en vele lagen van onzekerheid kent, is duidelijk. Om in het jargon te blijven: het gaat om een gecompliceerd collectieve-actieprobleem. Individuele belangen (doorgaans gericht op de korte termijn) botsen met het grotere collectief belang (dat meestal meer op de langere termijn gericht zal zijn).

Aan de ene kant ondergaan we dagelijks de inperking van onze individuele bewegingsvrijheid, gelimiteerde zoenmarges, financieel malheur, uitgestelde medische behandelingen, smorende mondkapjes en wat dies meer zij. Het groepsbelang daarentegen is al even evident: dat iedereen uiteindelijk (op de langere termijn) zo veilig, welvarend en gezond mogelijk de crisis doorkomt.

Dit zijn inherent tegenstrijdige belangen. Mensen zijn elkaars concurrenten. We weten niet zeker wat anderen gaan doen. We moeten dus ons eigen gedrag vaak stoelen op gokwerk, logisch onderbouwd of simpelweg gebaseerd op intuïtie. Denk aan Ruttes 100-procentbesluiten op basis van 50 procent kennis. En hoe groter het dreigingsgevoel, hoe groter de onzekerheid.

Natuurlijk is de schooloplossing dan om lekker collectief te gaan samenwerken, vertrouwend op ons gevoel voor medemenselijkheid. Maar wat leert de praktijk? Een deel van het collectief kiest steevast voor het eigenbelang op korte termijn en voor #doe-niet-meer-mee. Billenknijpers hamsteren wc-papier, anderen besluiten écht te gaan freeriden.

Dit gedrag is behoorlijk irritant. De freeriders blíjven immers profiteren van de offers die de welwillenden brengen. Vergelijk het met de weigering om mee te betalen aan de verdediging van je vaderland. Als de vijand komt, zullen we de weigeraars echt niet de toegang tot de schuilkelders ontzeggen, hoe irritant ze ook zijn. Hoe groter het aantal freeriders, hoe verder het collectieve belang uit beeld raakt.

Het coronaspel telt drie ‘spelers’. Ten eerste het virus zelf: een agressieve speler met een exponentieel besmettingsbelang. Ten tweede het (collectief van) individuen. Hier zijn de gevolgen en belangen zoals gezegd veel ingewikkelder: op het spel staan gezondheid, bankrekening, baan, grondrechten, maatschappelijke polarisatie enzovoort.

De derde speler is de overheid. Een behoorlijk bepalende speler, want zij moet al die individuen verleiden of dwingen tot gedragsverandering. (Volgens sommige theoretici is dat trouwens in een collectieve cultuur als de Chinese eenvoudiger dan in ‘eigenwijze’ individualistische westerse culturen.)

In de praktijk probeert de overheid dan – naast de inzet op vaccins – de interactie tussen individuen te reguleren: met mondkapjes, anderhalve meter afstand, handen wassen, ingeperkte sluitingstijden, limieten aan groepsgrootte en nog zo wat. In feite streeft de overheid naar het zogenoemde equilibrium: de optimale balans tussen individueel belang en collectief belang. Een van de manieren om dat equilibrium uit te drukken is het fameuze verspreidingsgetal R.

Hopeloos is zo’n exercitie volgens de speltheorie niet. Onderzoek bevestigt telkens opnieuw dat menselijk gedrag zich goed laat beïnvloeden. Op de langere termijn werken positieve prikkels dan doorgaans beter dan dwang. De overheid kan dus beter inzetten op vertrouwen en overtuigen, juist door het collectief belang van individueel gedrag te benadrukken en te laten zien wat de verwachte normen en gedragingen zijn: ‘We moeten het mét elkaar doen!’

Zoiets is een voortdurende uitdaging, leert opnieuw de speltheorie. Mensen berekenen permanent hoe groot de kans is dat het virus zal toeslaan. Dat is een lastige paradox: hoe effectiever het collectieve coronabeleid, hoe kleiner het individuele risico en hoe sterker de neiging tot freeriden. Maar zelfs dan biedt de speltheorie hoop: in zichzelf herhalende gelijksoortige spelsituaties blijken individuen toenemend bereid het groepsbelang in te zien om stilstand of achteruitgang te voorkomen. Gelukkig maar. ‘Frie de Piepel!’