Als Amerika-correspondent maakte Michael Persson de zorgelijke ontwikkelingen in Amerika van dichtbij mee. In De val van Amerika beschrijft hij hoe de mythe van de American Dream veel Amerikanen op de been houdt en pleit hij voor een zoektocht naar gemeenschappelijke gronden om polarisatie tegen te gaan. ‘De overeenkomsten zijn uiteindelijk groter dan verschillen’.

Wanneer is de val van Amerika ingezet?
‘Het Amerikaanse geloof in de eigen maakbaarheid is vanaf het eind van de jaren ’70 onder druk komen te staan. Ik beschouw dat idee als een mythe, omdat het geloof om iets van jezelf te kunnen maken om de gelijkheid van kansen draait. Sinds het eind van de jaren ’70 werd de economische ongelijkheid groter en de kans op opwaartse mobiliteit kleiner. Met ‘de val van Amerika’ bedoel ik dat de VS een hoogmoedig land is dat diep gaat vallen, maar hoe hard of hoe diep is nog de vraag. De Amerikanen hebben altijd geloofd in iets dat er nooit is geweest: de Amerikaanse Droom. The Pursuit of Happiness is zelfs in de onafhankelijkheidsverklaring vastgelegd, maar die hoogmoed heeft nu tot een val geleid.’

Kan die val nog worden gebroken?
‘Dat denk ik wel, maar de manier waarop is een lastig vraagstuk. Binnen de Republikeinse fractie en Democratische Partij zijn er mensen die iets aan de ongelijkheid willen doen, maar het politieke systeem biedt weinig hoop dat dat ook gebeurt. Zelfs Amerikaanse burgers constateren dat er veel mis is met hun land, maar houden nog hoop dat ze de val kunnen breken.’

Hoe kan het dat Amerikanen toch veel vertrouwen hebben in hun land?
‘De meeste mensen hebben wel degelijk problemen met het politieke systeem. Sinds de opkomst van Donald Trump wordt de bestuurlijke elite vaak de ‘swamp’ genoemd. Tegelijkertijd hebben Amerikanen het idee dat het land als geheel goed functioneert en dat je nog kansen hebt om hoger op te komen. Het diepgewortelde geloof in die mythe maakt het voor veel Amerikanen lastig om in te zien dat er veel moet veranderen om de ongelijkheid recht te zetten.

Michael Persson. Foto: Pauline Niks

Toch is bij beide partijen ontevredenheid zichtbaar. Aan de democratische kant komt die onvrede van een progressieve beweging die Bernie Sanders aanhangt. De ontevreden Republikeinen waren op een vreemde manier gerustgesteld door Trumps verkiezing. Zij dachten dat Trump alles ging verbeteren wat hij in zijn verkiezingscampagne heeft beloofd. Hoewel hij weinig heeft waargemaakt, geloven de deplorables dat hij dat wel heeft gedaan. Het is Amerikaans om ondanks die ontbrekende daadkracht toch te geloven in een mythemaker en goochelaar. Omdat Trump goed voor de rijke bovenklasse van Amerika zorgde, veranderde er weinig voor de kansloze onderklasse.’

Speelt Trump in op de mythe van de American Dream?
‘Ja en zijn slogan ‘Make America great again’ appelleert aan een grotere groep dan alleen de middenklasse. Als ik met mensen praat en hen vraag wat ze vinden van de doorgevoerde belastingverlaging voor de rijken, blijven zelfs arme Amerikanen geloven in het zogeheten top-down effect: als je de rijken maar rijk genoeg maakt, dan vertaalt zich dat vanzelf in banen en in geld dat wordt uitgegeven bij armere werklieden als de bakker. Trump wakkert dat geloof op een rare manier aan, terwijl de afgelopen dertig tot veertig jaar hebben bewezen dat de onderklasse achterblijft in het huidige Amerikaanse systeem. Dat is de tragiek van Amerika: een groot deel van de mensen maakt een keuze die niet in hun eigen belang is.

Onder jonge progressieven is het geloof in de American Dream niet hersteld met de vorige verkiezing van Trump. Bij deze groep zijn het ongeloof en de desillusie alleen maar groter geworden. Toen Bernie Sanders bij de Democratische voorverkiezingen kans leek te maken was dat hoopgevend, maar het werd toch Joe Biden. Zelfs iemand als Biden, die vijftig jaar lang dacht dat hij door het land te helpen de hele bevolking vooruit hielp, begrijpt nu dat er grote weeffouten in het systeem zitten. Een groot deel van de bevolking heeft minder kans om te profiteren van de welvaart, zoals zwarte Amerikanen en jongeren die met schulden worden opgezadeld. De gezondheidszorg is een enorm duur en bloedzuigend systeem. Vooral voor arme mensen is de American Dream een Tantaluskwelling: zij zetten alles in het werk om een zekerheid te veroveren die niet bestaat.’

‘De tragiek van Amerika is dat een groot deel van de mensen een keuze maakt die niet in hun eigen belang is’

Hoe kan het dat mensen toch het geloof behouden dat ze vooruit kunnen komen?
‘Een component van het Amerikaanse geloof in jezelf is dat jij de uitzondering bent. Als 99 van de 100 mensen verzanden, heerst het geloof dat jij die ene bent die zich kan ontworstelen. Statistisch gezien kun je hier niet in geloven, maar veel Amerikanen doen dat toch. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de onwil om de belastingen voor de rijken te verhogen, want misschien ben jij straks zelf die rijke. Het geloof in jezelf is dus groter dan wat je ziet in je omgeving en in de werkelijkheid. Op een rare manier is dat ook mooi, want voor velen is het fijn om daar in te geloven.’

Wat zou Amerika moeten doen om armoede tegen te gaan?
‘Zorgen voor betere collectieve goederen. De ongelijkheid in toekomstkansen groeit door gebrekkige scholing. Amerikaanse scholen worden namelijk gefinancierd door de wijk waarin ze liggen; als daar weinig geld is, gaat er weinig geld naar de scholen toe. Dat leidt tot weinig middelen en middelmatige onderwijzers. Daardoor zijn er leerlingen die van school komen en nog analfabeet zijn, of behalen scholen resultaten waarbij minder dan twintig procent van de leerlingen hun eindtoets wiskunde haalt. Vaak gaan scholieren erna nog naar een community college, maar dan kom je niet verder dan een beroep als vakkenvuller.

Rechts en links Amerika denken verschillend over de oplossing voor dit probleem. Links wil meer geld aan scholen geven en bevolkingsgroepen beter verspreiden zodat iedereen toegang heeft tot dezelfde onderwijskwaliteit. De rechterkant ziet de oplossing in privéscholen voor een selectie hardwerkende scholieren.

De tragiek van Amerika is dat problemen die rationeel op te lossen zijn, politiek worden gemaakt. Scholing is een sociaaleconomisch probleem. Het gaat om de verdeling van geld waarbij je op zoek moet naar een compromis, maar in Amerika wordt het debat in zwart-witte tegenstellingen gegoten. Bij scholen gaat het dan al gauw over vrijheid en overheidsingrijpen. Praktische problemen worden vertaald in grondwettelijke discussies en dat maakt het lastig om die twee principiële kanten bij elkaar te brengen.’

Hoe komt het dat die polarisatie nu weer zo op scherp wordt gesteld?
‘Dat begon aan het eind van de jaren ’70, toen discussies over wapenbezit en abortus oplaaiden. Door tegenstellingen aan te scherpen, zagen met name de Republikeinen een mogelijkheid om de witte onderklasse – die in principe niet aan hun kant stond  – voor zich te winnen. In die tijd ontstond de Moral Majority, de morele meerderheid; een christelijke groepering die zich fel opstelde achter enkele principiële punten. De echte polarisatie kwam in de jaren ’90 met de opkomst van de nieuwe media. Tot halverwege de jaren ’90 moesten Amerikaanse media verplicht een fifty-fifty houding innemen bij politieke geschillen. Maar toen kwamen Talk Radio en televisie met stations als Fox en MSNBC die langzaam maar zeker partij kozen voor één politieke stroming.

Toen Barack Obama president was kwamen de Republikeinen er bovendien achter dat het blokkeren van beleid een goede manier was om kiezers aan zich te binden. Ze wilden niet dat Obama succes zou hebben en blokkeerden een aantal grote besluiten, zoals de benoeming van rechters. Die sabotagepolitiek zorgde voor de verharding van verhoudingen. Dertien procent van de huidige Trump-stemmers hebben eerder op Obama gestemd, maar waren teleurgesteld in zijn beleid omdat hij weinig voor elkaar kreeg. Vervolgens stemden zij op Trump, die zich op alle mogelijke manieren afzette tegen wat Obama toch had bewerkstelligd. Die dimensies van politieke tegenstellingen, de uitvergroting van die tegenstellingen door de media en de opkomst van sociale media maken de polarisatie harder dan ooit.’

‘Het is Amerikaans om ondanks Trumps ontbrekende daadkracht toch te geloven in zo’n mythemaker en goochelaar’

Wat is dan de rol van sociale media?
‘De sociale media is een niet te onderschatten factor in de polarisatie. Als ik een paar jaar geleden Amerikanen op straat sprak, kwam ik veel meer nuance tegen dan online. Zeker onder Amerikanen die rechts stemmen hoor je dat mensen zich baseren op bronnen als Facebook en Twitter. Dezelfde argumenten die je op televisie en sociale media tegenkomt krijg ik steeds vaker te horen van gewone mensen bij de supermarkt. Vijf jaar geleden waren woede en onvrede min of meer instinctief. Trump-stemmers zagen hun onvrede verwoord in Trumps woede en grote woorden. Nu zijn die woede en zelfs haat naar andere partijen geformaliseerd. Vijf jaar geleden was het nog niet zo dat een hele bevolkingsgroep – aanhangers van de ene partij – de aanhangers van de andere partij haatten, en dat is nu wel het geval.’

Zelfs het dragen van mondkapjes lijkt inmiddels een polariserend onderwerp te zijn. Ziet u daar een verband met de Amerikaanse aanpak van de coronacrisis?
‘Zeker, al moet ik daar voorzichtig mee zijn omdat je diezelfde tegenstellingen ook in andere landen ziet. De aanpak van Trump om de economie voorop te stellen heeft de politieke tegenstellingen versterkt. Er is een groot verschil tussen dodenaantallen op het platteland en in de steden. Daardoor vinden veel mensen die op het platteland wonen – meestal Republikeinen – de maatregelen te streng. Zij denken dat de Democraten de bestrijding van de coronapandemie willen gebruiken om een dictatuur te vestigen. Of dat het een manier was om de economie te laten crashen en daarmee de verkiezingen te winnen.

De Democraten zien de manier waarop Trump de crisis aanpakt juist als het ultieme falen van zijn regering, waarbij wetenschappelijke kennis wordt genegeerd. Trump stelt de economie boven de volksgezondheid. Mensen die slachtoffer worden van het virus krijgen niet de zorg die ze nodig hebben of moeten er veel voor betalen.

Trump beschuldigt grote democratisch geleide steden van wanbeleid en gebruikt dat als excuus om subsidies te stoppen. Die subsidies zijn tevens een chantagemiddel: als Democraten de regering niet meer dwarszitten, krijgen ze geld. Daarmee wordt de polarisatie zelfs economisch. Trump gebruikt het beeld van failliete, anarchistische en criminele steden als schrikbeeld van hoe het Democratisch presidentschap eruit zal zien.’

Welke rol speelt ras in de coronacrisis?
‘Zwarte en gekleurde mensen worden in Amerika harder getroffen door corona, omdat ze in grote steden wonen en in slechtere ziekenhuizen terechtkomen. Daarnaast kwam de Black Lives Matter-beweging op tijdens de coronacrisis. Naast politiegeweld was het virus de katalysator voor de woede onder de zwaar getroffen zwarte bevolking.

Ook levert corona grote economische problemen op in steden die het toneel vormen van de grootste Black Lives Matter-protesten. Op sommige plekken liepen die uit op plunderingen. Dat laatste greep Trump aan om te kunnen laten zien dat Democraten de steden slecht besturen. Zwarte mensen zijn het slachtoffer van corona en politiegeweld, maar worden door rechts aangewezen als aanstichters van alle ellende.

Eén van de schokkende dingen van het huidige Amerika is dat je met één goede spin de publieke opinie 180 graden kunt draaien. Als ik buiten New York op pad ben vragen mensen in West Virginia mij hoe ik levend uit de stad ben gekomen. Ze denken echt dat je daar niet veilig over straat kunt. Die discussie is bijna niet te winnen. Als ik zeg dat het veilig is, zeggen zij dat ik geluk heb gehad. Dat is zorgwekkend. Het land bestaat uit gigantisch veel eilandjes.’

‘Je zou willen dat er een soort verzoeningscommissie komt die op zoek gaat naar de gemeenschappelijke grond’

Uit verschillende hoeken klinkt de angst dat de verkiezingsuitslag op lange termijn weinig zal veranderen. Hoe kan Amerika zijn val breken?
‘Amerika moet op zoek naar een gemeenschappelijke basis. De overeenkomsten zijn groter dan de verschillen: beide kanten vinden bijvoorbeeld de gezondheidszorg veel te duur, en beide kanten vinden dat het strafrecht moet worden hervormd. Je zou willen dat er een soort verzoeningscommissie komt die op zoek gaat naar de gemeenschappelijke grond. Dat moet ook in de politiek gebeuren, want er zijn nu veel mensen die hun principes verloochenen om macht te behouden, vooral aan de conservatieve kant.

Zolang de vijandige tegenstellingen blijven bestaan, gaat het de verkeerde kant op. Een kwadratische variant van het Trumpisme is voorkomen, maar de Republikeinse Partij is nog niet genezen.

Wat hoopt u met uw boek te bereiken?
‘Ik wil vooral laten zien dat het huidige Amerika meer is dan Trumps Amerika. Trump was een katalysator van de polarisatie en heeft het land laten ontploffen, maar die polarisatie was al aanwezig voordat hij president werd. Ook als Trump straks is verdwenen zal dat zo blijven. Als de Republikeinse Partij weer ‘de oude’ wordt, is het nog steeds de partij die Trump de kans bood. Als de Democraten op dezelfde voet doorgaan, versterken zij ook de tegenstellingen en de problemen. Amerika is veel meer dan Trump, het probleem zit veel dieper.’

Michael Persson, De val van Amerika. Berichten uit een gebroken land.

Uitgeverij Balans, 336 pagina’s, €21,99.