‘Ik vind het fout cynisme om te zeggen dat het tevergeefs is, dat het zinloos is. Ik zou nooit de familie onder ogen kunnen komen met dat soort teksten.’ Oud-minister van Defensie Eimert van Middelkoop reageerde eind 2019 behoorlijk geprikkeld voor de camera’s van Nieuwsuur. Katalysator was de vraag of de Nederlandse slachtoffers in Afghanistan ‘het waard waren geweest’.

Uit: Maarten! 2-2020. Bestel losse nummers hier

Mart de Kruif, in 2008-2009 NAVO-commandant in Zuid-Afghanistan, vond die vraag eerder zelfs ongepast. Hij haalde er de geallieerde soldaten bij die ons 75 jaar geleden bevrijdden: ‘Soms heeft vrijheid geen prijs. Zij vochten voor datgene waar ze voor stonden. Pas als we dat niet meer doen, wordt het verlies definitief.’

Van Middelkoop schoof aan bij Nieuwsuur vanwege de openbaarmaking van een geheim Amerikaans rapport, al snel omgedoopt tot de Afghanistan Papers. Dit mediagenieke predicaat verwees naar de Pentagon Papers uit de jaren zeventig, die de zinloosheid van de Vietnam-oorlog aantoonden. Conclusie van de Afghanistan Papers: na achttien jaar internationale interventie is Afghanistan geen stap verder. Integendeel. Iedereen is sinds 2002 voorgelogen. Ook Nederland, toch een loyale bondgenoot.

De Afghanistan Papers waren niet de enige dreun die voorstanders van inmenging in Afghanistan incasseerden. Vrijwel gelijktijdig publiceerde de evaluatieafdeling van Buitenlandse Zaken een studie over de politietrainingsmissie in het Afghaanse Kunduz tussen 2011 en 2013. Hoofdbevinding? Ook deze missie was consequent te rooskleurig voorgesteld. Inclusief bijbehorende trucjes, zoals dubbeltelling van cursisten en spookdiploma’s.

De regering stak de hand in eigen boezem en beloofde beterschap. Maar of dat écht gaat gebeuren? Slechts drie jaar geleden negeerde ze de wens van een Kamermeerderheid om een kakelverse Afghanistan-evaluatie uit te voeren, nu gericht op de langeretermijneffecten. Daar had de regering geen zin in. Een van de opgevoerde redenen: Uruzgan is inmiddels te onveilig. Tja, met zo’n antwoord heb je geen nieuwe evaluatie nodig.

Een nuttige invalshoek bij deze hele kwestie is het ingezonkenkostenprobleem: kosten die niet meer ongedaan kunnen worden gemaakt. Bij militaire operaties is een deel van de ingezonken kosten vanzelf moreel beladen: de doden, gewonden en getraumatiseerden. In Afghanistan verloren 25 Nederlandse militairen tot nu toe het leven.

Eigenlijk mogen ingezonken kosten niet meetellen als argument om falend beleid voort te zetten. Dat is throwing good money after bad. Maar overheden redeneren in de praktijk juist voortdurend dat ‘anders alle offers voor niets zijn geweest’ om voortzetting van moeizame militaire missies te helpen rechtvaardigen.

Dit blokkeert dan weer het zicht op de positieve effecten van tijdig stoppen, zoals het behoud van een enigszins structureel gezonde Nederlandse krijgsmacht. Politicoloog Dieuwertje Kuijpers concludeerde over de omgang van democratieën met eigen slachtoffers: hoe meer er vallen, hoe groter de kans dat een land méér troepen stuurt. Bij tegenslag meer van hetzelfde.

Wordt het ingezonkenkostenargument beperkt tot slachtoffers, dan blijft de kwestie – met wat intellectuele lenigheid – nog enigermate overzichtelijk. Maar nee, overheden neigen er juist toe de argumentatie te verbreden tot de overkoepelende mantra dat anders álle offers voor niets waren: de slachtoffers, maar ook de uitgaven (voor de missie in Uruzgan 2006-2010 ongeveer 2,5 miljard euro), het materieel en alle pogingen – in het abstracte politieke universum – om de Nederlandse geloofwaardigheid en internationale solidariteit te bevorderen.

Dit lijken op het eerste gezicht allemaal ultieme, niet te overtreffen argumenten en daarmee no-goareas voor critici. Inderdaad, hoe vertel je de nabestaanden van een omgekomen militair dat het offer misschien ‘voor niets’ was? Maar is dit niet een drogredenering? Eigenlijk moeten we de zaak omdraaien. Juíst vanwege die offers behoren overheden het lef te hebben missies op hun eigenlijke waarde te schatten en desnoods te beëindigen.

Intussen zijn de dagen van de grootscheepse internationale militaire aanwezigheid in Afghanistan geteld. De Amerikanen halen hun laatste troepen zo snel mogelijk weg. De bondgenoten volgen. Nederland is al bezig zijn aandeel in de ondersteuningsmissie Resolute Support grotendeels af te bouwen. Primair vanwege de coronacrisis, maar dat terzijde.

Wetenschappers en ervaringsdeskundigen breken hun staf over de resultaten van de missie. Volgens Willem van der Put (hulporganisatie Healthnet TPO) hebben we in Afghanistan een oorlogseconomie opgezet. Boordevol gefrustreerde jongeren met een geweer en geen toekomst. In 2011 hanteerde de eerste regeringsevaluatie-Afghanistan nog afzwakkend beleidsabracadabra: ‘Er zijn zichtbare resultaten geboekt, maar vier jaar was niet genoeg om de lokale overheid in staat te stellen volledig zelfstandig voor veiligheid, goed bestuur en ontwikkeling te zorgen.’

Zichtbare resultaten? Volledig zelfstandig? Vloeibare taal. Hoog tijd voor een nieuwe Afghanistan-evaluatie. Eentje met de nu eens niet weggegomde ondertitel: ‘Een praktijkstudie naar het wonderbaarlijke fenomeen der ingezonken kosten.’