Op 24 oktober 2023 werd Maarten van Rossem tachtig jaar. Tussen zijn geboortejaar 1943 en 2023 veranderde de wereld op een wijze die niemand kon voorzien. Terugblikkend op de afgelopen acht decennia beschrijft Maarten hoe zijn eigen leven steeds heeft bewogen op de golven van de geschiedenis.

Uit Maarten! 2023-3. Bestel een losse editie of word abonnee

Illustratie: Job van der Molen. Bekijk hier de volledige afbeelding

Hoe kijkt een historicus naar de geschiedenis waarin hij zelf heeft geleefd? Om te beginnen herinnert de historicus, net als ieder ander, zich niets van de eerste drie tot vier jaar van zijn leven. Ik ben geboren op 24 oktober 1943, maar ik herinner me helemaal niets van de oorlog. Ik weet eigenlijk niet of dat een voor- of een nadeel is. Mijn herinnering begint in het najaar van 1947, toen ik bij mijn grootouders logeerde en daar de bof kreeg, waar ik flink ziek van was. Mijn herinnering aan de late jaren veertig en de vroege jaren vijftig zijn simpel en betreffen de kleine wereld van het kind. Van de grote, boze wereld buiten mijn kinderbestaan wist ik niets en dat duurde zeker tot halverwege de jaren vijftig.

Moderne kinderen hebben in die leeftijd al van alles op het tv-scherm gezien. Ze zijn in elk geval geraakt door de eindeloze stroom van nieuws, met de bijbehorende beelden, die tegenwoordig deel is van ieders leven. Het zal ze misschien niet veel zeggen, maar ze weten dat die wereld er is en hebben op school wellicht al een werkstukje gemaakt over de klimaatverandering. Als ze een jaar of tien zijn hebben ze waarschijnlijk al een smartphone en daarmee de hele wereld, zowel goed als kwaad, in hun zak.

Het enige wat ik mij herinner van de vroege jaren vijftig is het geheimzinnige woord ‘Panmunjom’, de naam van het plaatsje, weet ik nu, waar de wapenstilstandsonderhandelingen in de Koreaanse Oorlog werden gehouden. Mijn hele leven speelde zich af op een gebied van ongeveer een vierkante kilometer in Wageningen, waar ik opgroeide. Alles waar ik mee te maken had bevond zich op minder dan tien minuten afstand.

Grote puinbergen

Mijn meest memorabele herinnering van die jaren was een bezoek aan Parijs, dat ik vooral als verbijsterend ervoer. Ik vond de stad rommelig en verwaarloosd, en was geschokt door het grote aantal bedelaars. In het Louvre was het dramatische tafereel op het Vlot van de Medusa het meest aangrijpende beeld dat ik ooit had gezien. Ik had geen boeken waar zulke enge dingen in stonden en geen iPad. Van de context van dat beeld had ik geen idee. In Wageningen had ik die jaren nauwelijks enig benul van de wereld buiten mijn vierkante kilometer.

Ik wist niet van het bestaan van de Koude Oorlog, ik had nooit van Drees gehoord, wist niet wat politieke partijen waren en had geen idee dat Europa door een IJzeren Gordijn doormidden was gedeeld. Wat je in Wageningen wel wist, omdat er aan die kennis niet te ontsnappen viel, was dat er nog maar kortgeleden een grote oorlog was gevoerd. Buiten de oude stadskern lagen grote puinbergen, het resultaat van beschietingen van 1940 en 1944-1945. Op de hoek van de straat was een vrij omvangrijke ruïne. Twee decennia later wist ik van alles van datgene wat ik indertijd niet wist, maar het viel mij op dat de geschiedschrijving, waar ik uitgebreid mee kennis had gemaakt, in het geheel niet geïnteresseerd was in de simpele wereld waarin ik was opgegroeid.

Ik wist niet van de Koude Oorlog en had nooit van Drees gehoord

Er was een kennelijke, vrijwel volledige kortsluiting tussen de grote geschiedenis en de kleine wereld waarin ik mijn kinderjaren had doorgebracht, de sobere jaren tussen 1945 en de late jaren vijftig. De wereld van een enkele gaslantaarn in de straat, van de gasmuntmeter in de kelder, van de enkele wastafel met een kraan waar alleen koud water uit kwam, van de enkele kolenkachel in de achterkamer; die schrale, kleine wereld waar een glaasje ranja al een wereldwonder was. Ik heb dat altijd een zonderling gebrek gevonden: dat de Grote Wereld van Drees en de Koude Oorlog klaarblijkelijk niet gecombineerd kon worden met de kleine wereld van het dagelijks leven van de modale burger in die jaren.

Die sobere jaren zag ik pas aardig beschreven in Annegreet van Bergens boek Gouden Jaren (2014), maar dat gaat voornamelijk over de veranderingen in het alledaagse leven, van uiterste soberheid naar kleine luxe. En Gouden Jaren gaat dan weer niet over Drees en de Koude Oorlog. Ik weet ook wel waarom dat zo is, maar het zou beter moeten kunnen, in een geschiedschrijving die steeds schakelt tussen klein en groot. Er zijn ongetwijfeld wel ergens historische beschouwingen die overtuigend heen en weer bewegen tussen de verschillende verdiepingen van de beleving van de geschiedenis, maar voor zover ik weet moet een dergelijk boek over Nederland nog worden geschreven.

Paddenstoelenwolken

De wereldgeschiedenis verscheen pas in mijn leven in de late jaren vijftig. In 1956 werd de Hongaarse Opstand onderdrukt door de tanks van het Rode Leger. Mijn vader sprak bij die gelegenheid zijn verontwaardiging uit over de berichtgeving van het weekblad De Groene, die claimde dat de opstand het werk was van religieuze reactionairen en halve fascisten. De Groene werd opgezegd.

Vrij kort daarna werd mijn vader verplicht ‘noodwachter’ bij de Bescherming Bevolking. De meest waarschijnlijke catastrofe waartegen de burgers beschermd moesten worden was toen natuurlijk een kernoorlog. Mijn vader kreeg ten behoeve van die werkzaamheden een helm en een nogal trieste overall. Hij heeft daar nooit gebruik van gemaakt.

Uit een onderzoek bleek dat velen droomden van zo’n ramp. Dat deed ik ook: ik zag in mijn droom grote eskaders metalig glanzende bommenwerpers en paddenstoelenwolken aan de horizon. Achteraf meen ik ook het donkere gebrom van die bommenwerpers te hebben gehoord, maar dat weet ik niet zeker.

De stevige economische groei, in combinatie met de soberheid van de jaren veertig en vijftig, produceerde in de jaren zestig een welvaartsexplosie zonder weerga. Dat was niet alleen in Nederland het geval, maar in het gehele Westen. Zo realiseerde het totaal verslagen Duitsland in tien jaar het Wirtschaftswunder. Na mijn eindexamen ging ik in 1962 in Utrecht studeren. Daar vierde ik mijn negentiende verjaardag precies ten tijde van de beangstigende crisis tussen de VS en de Sovjet-Unie over de plaatsing van raketten met atoomkoppen door de SU op Cuba. Volgens velen waren we toen dicht bij de ondergang van de beschaving. Ik was niet erg geëngageerd met de gebeurtenissen en had geenszins het gevoel dat het spoedig afgelopen zou kunnen zijn met de wereld. Met vrienden heb ik tevreden en ontspannen het verjaardagsbier opgedronken.

Magisch moment

Na vier maanden ellendige farmaciestudie schakelde ik begin 1963 over naar geschiedenis, en daarmee begon mijn interesse in de contemporaine geschiedenis aan een snelle ontwikkeling. Ik raakte geïnteresseerd in de politiek en de hele geschiedenis van de twintigste eeuw, in het bijzonder wel de Amerikaanse politiek. Dat was al begonnen met de moord op Kennedy. Dat was een dramatisch moment, dat diepe indruk op mij maakte. Het was alsof de tijd even stil stond. In 1964 volgde ik de Amerikaanse verkiezingen – toen niet spannend, maar wel fascinerend.

Ik was geen hippe student, verre van dat, maar deelde wel in het tomeloze optimisme van die jaren. Ik herinner me zelfs een Magisch Moment – het waren immers magische jaren. Op een vroege zomeravond, in 1967 of 1968, stond ik met een huisgenoot op een brug over de Oude Gracht in Utrecht, we keken naar de stad. We waren gekleed naar die tijd, hij aanzienlijk exuberanter dan ik. Ik ervoer daar plotseling een gevoel van onbeperkte mogelijkheden, van een open, in alle opzichten veelbelovende toekomst. Er was een nieuwe tijd begonnen, een veel welvarender en humaner tijd. De schaarste en de armoede waren voorgoed voorbij. De idealen van de sociaal-democratie zouden volledig verwezenlijkt kunnen worden. Ik werd in 1967 lid van de PvdA. Veel van mijn kennissen radicaliseerden, maar daar voelde ik niets voor.

Het Magische Moment bleek uiteindelijk niet meer dan een moment. De jaren zestig werden gevolgd door de verwarrende en intens teleurstellende jaren zeventig. De superieure en in zeker opzicht economisch voorbeeldige Verenigde Staten zetten zich te kijk als een blunderende, gewelddadige natie met hun interventie in Vietnam. De langdurige en omvangrijke economische groei leidde tot een tomeloze inflatie bij een steeds meer stagnerende economie. Hier hielp het geraffineerde keynesianisme niet meer, omdat economische pepmiddelen alleen maar de inflatie versterkten, en dat bood een opening aan het neoliberalisme: de religieuze verering van de markt en de marktwerking in alle denkbare menselijke activiteiten.

Ik had geenszins het gevoel dat het spoedig afgelopen zou kunnen zijn met de wereld

Dat leek aanvankelijk wel een welkom dynamisme te brengen, maar zou ten slotte rampzalige effecten hebben. De sociaal aanwezige en actieve overheid van de naoorlogse jaren heette nu ineens de vijand van de ‘ondernemende’ en ‘zelfredzame’ burger. De nieuwe ideologie manifesteerde zich in de VS al halverwege de jaren zeventig en triomfeerde met de verkiezing van Thatcher in 1979 en Reagan in 1980. In 1971 ontkoppelde president Nixon de dollar en de goudprijs, en daarmee begon een tijdperk van financiële onzekerheid vanwege de zwevende wisselkoersen.

Een jaar later produceerde de Club van Rome, een gezelschap van bezorgde wetenschappers en beleidsmakers, een rapport dat was getiteld Grenzen aan de groei. Dat rapport voorspelde tekorten aan grondstoffen en massale honger op afzienbare termijn als de zich steeds versnellende economische groei doorging.

De meeste van die intens sombere voorspellingen zijn helemaal niet uitgekomen, maar in de kern had het rapport gelijk: onbeperkte economische en demografische groei zou uiteindelijk een wereldhistorische ramp kunnen veroorzaken.

Nieuwe ideologie

De urgentie van het rapport leek bevestigd te worden door de oliecrisis van 1973: een enorme stijging van de olieprijs in combinatie met een door de OPEC expres gecreëerd olietekort, als straf voor de Jom Kipoer-oorlog. In Nederland werd benzinedistributie voorbereid; iedereen kreeg bonnen. Die heb ik overigens nooit gebruikt. Joop den Uyl, net begonnen aan zijn fameuze maar uiteindelijk teleurstellende kabinet, zei bedachtzaam op de tv, terwijl hij met zijn indrukwekkende bril husselde, dat het allemaal nooit meer zou worden zoals het was.

Dat pakte heel anders uit. Met de nodige ups en downs volgde er nog een halve eeuw indrukwekkende economische groei. Zodoende zitten we nu met omvangrijke, maar zeker niet onoplosbare problemen. De jaren zeventig sloten af met een jaar dat in vele opzichten een Zeitenwende markeerde: 1979. Tussen 1979 en 1989 veranderde de wereld in sneltreinvaart en kwam er een eind aan de ‘naoorlogse’ wereld. Zowel met betrekking tot de deprimerende jaren zeventig als ten aanzien van de verrassende geschiedenis die zich na 1979 ontrolde, moet ik bekennen dat ik het allemaal niet had zien aankomen. Ik werd steeds verrast en moest dan enige tijd wennen aan de nieuwe constellatie.

Waarom 1979? Ik heb Thatcher, die in het voorjaar van dat jaar werd gekozen, al vermeld. Wat je ook van haar denkt, zij was een vastbesloten en karaktervolle boodschapper van de nieuwe ideologie. De Sovjet-Unie intervenieerde in december van dat jaar in Afghanistan. Deze slopende en mislukte interventie was indicatief voor het feit dat de Sovjet-Unie een disfunctionele en geheel gestagneerde staat was geworden.

In januari 1979 ontvluchtte de sjah van Perzië zijn land en radicaliseerde de islamitische revolutie in Iran. In november bezetten islamitische radicalen de Amerikaanse ambassade in Teheran en een Amerikaanse bevrijdingspoging werd een pijnlijke mislukking. In de volgende decennia was de radicale islam prominent aanwezig op het wereldtoneel.

De belangrijkste gebeurtenis van 1979 was echter zonder twijfel het besluit van het Chinese politbureau om te beginnen met ingrijpende economische hervormingen. Dat beleid veranderde China van een derdewereldland waar honger werd geleden in de – naar koopkrachtpariteit gerekend – grootste economie ter wereld en het centrum van de mondiale maakindustrie. Dat betekende een fundamentele verandering van de mondiale strategische verhoudingen. Dat China een waar economisch wonder had verricht, werd overigens pas na enige tijd duidelijk.

Onverwachte wending

Niet alleen de Sovjet-Unie worstelde met economische problemen, ook in het Westen was in de eerste helft van de jaren tachtig sprake van een ernstige malaise, die een deel van de traditionele zware industrie en de mijnbouw de kop kostte. Volgens de nieuwe neoliberale consensus waren de economische problemen deels de schuld van de ‘wanstaltig’ gegroeide verzorgingsstaten, met hun economische activiteiten belemmerende Vadertje Staat. Veel bewijs was er niet voor die ideologisch getinte analyse.

Ook in Nederland werd gesproken over radicale bezuinigingen. Het gerucht ging dat de letterenfaculteit van de Universiteit Utrecht het misschien niet ging overleven. Zo zag het er even naar uit dat ik rond mijn veertigste structureel werkloos zou kunnen worden, omdat ik wetenschappelijk medewerker van die faculteit was. Na het hosannah van de jaren zestig toch een verrassende ontwikkeling.

In de late jaren tachtig en de vroege jaren negentig had ik mijn tv-debuut gemaakt als Amerika-deskundige’. Die voor mij onverwachte wending veranderde langzaam mijn leven. Zo werd ik steeds meer gevraagd voor lezingen. Na mijn pensioen bood dat mij een geheel nieuwe en zeer gevarieerde werkkring. Dat ik sinds de moord op Kennedy een obsessieve nieuwsvolger was geworden, betaalde zich zo wel zeer ruim uit.

Ondertussen voltrok zich in de Sovjet-Unie een revolutie. Daar kwam in 1985 de hervormer Gorbatsjov aan de macht. Zo succesvol als de Chinese hervormingen waren, zo ruïneus verliepen de hervormingen van Gorbatsjov. In 1989 was de Sovjet-Unie al op weg naar de chaos en had de hervormer zijn greep op het hervormingsproces verloren. In 1991 besloten de samenstellende republieken de Sovjet-Unie op te heffen en te veranderen in een gemenebest van zelfstandige staten. Gorbatsjov had ook besloten het Sovjetimperium in Oost-Europa de vrijheid te geven, omdat hij terecht van mening was dat het imperium bijzonder kostbaar was vanwege allerlei subsidiepolitiek en strategisch betekenisloos was geworden.

Alle ex-kolonies van de Sovjet-Unie kozen gedecideerd voor het Westen en wilden zo snel mogelijk lid worden van de NAVO en de Europese Unie – volkomen begrijpelijk na vier decennia Sovjetrepressie. Of het verstandig was het hele voormalige Sovjetimperium lid te maken van de NAVO kan achteraf, tegen het licht van Poetins gewelddadige revanchisme, wellicht betwist worden, maar het is maar de vraag of er een redelijk alternatief was. Had de toegang tot de NAVO en de EU geweigerd moeten worden? Of kunnen worden?

Veel van mijn kennissen radicaliseerden, maar daar voelde ik niets voor

Eerlijk gezegd was ik in die jaren tegen de snelle uitbreiding van de NAVO tot aan de grenzen van Rusland. In plaats van te kiezen voor de oude veiligheidspolitiek in Europa, in casu de NAVO, had er naar mijn mening wel wat langer nagedacht kunnen worden over een alternatief, inclusief Rusland. Achteraf is echter toch overtuigend duidelijk geworden dat Rusland sterke revanchistische impulsen had zodra zich daarvoor enige ruimte bood.

Rusland zonk in de jaren negentig weg in chaos en verwarring. Hulp van het Westen kreeg het niet, afgezien van de ruim 36 miljard euro waarvoor de BRD de DDR overnam. Tussen 1999 en 2004 werden alle landen die deel hadden uitgemaakt van het Sovjetimperium lid van de EU, plus een restant kleine broeders in Europa, die nog geen lid waren.

Bezien we nu het nieuwe geopolitieke mondiale toneel, een kwarteeuw na 1979. De VS waren natuurlijk nog steeds de belangrijkste acteur op dat toneel, tijdelijk met een soort eenzame unipolaire almacht. Dat werd nog eens geaccentueerd door de snelle en effectieve wijze waarop de VS in 1990-1991 afrekenden met Irak.

De Sovjet-Unie was verdwenen, het nieuwe Rusland was, ondanks zijn nucleaire wapens, geen schaduw van die Unie. In de plaats van Rusland was China gekomen. Sommige geopolitici fluisterden al over een potentieel conflict tussen de VS en China, maar dat zou nog even op zich laten wachten.

De meest opmerkelijke nieuwkomer op het wereldtoneel was ongetwijfeld de Europese Unie, een economische macht en markt die bijna even groot is als de eenzame Amerikaanse moloch.

Bekering

Ik had de ontwikkeling en de betekenis van de EU schromelijk onderschat. In de jaren tachtig en de vroege jaren negentig was ik een EU-scepticus; ik vond een goed functionerende douane-unie al ruim voldoende, en was die euro echt nodig? Daarop volgde een soort ‘bekering’. Ik zie de groei en de huidige betekenis van de EU nu als even belangrijk als de verbazende metamorfose van China.

Na de groeizame jaren negentig, ook weleens de holiday from history genoemd (behalve in Joegoslavië), werd het Westen uit zijn tevreden dommel gewekt door de terroristische aanslagen van 11 september 2001 op New York en Washington. De reactie van de Amerikanen op die aanslagen was van een zeldzame contraproductieve stompzinnigheid. Zij zochten naar Osama bin Laden in Afghanistan, maar konden hem niet vinden en besloten Irak aan te vallen, dat niets met de aanslagen te maken had. Zo verloren de VS in een lang slepende en slopende mislukking hun unipolar moment.

In de Amerikaanse binnenlandse politiek ontwikkelde de Republikeinse Partij zich tot een zonderling radicaal-nihilistisch gezelschap. Een product van die ontwikkeling was de verkiezing van de leugenachtige variété-artiest Donald Trump, die via het eigenaardige Electorale College als verliezer van de popular vote toch in het Witte Huis terechtkwam.

Door Trumps verkiezing en zijn mogelijke terugkeer in 2024 zijn de VS een onbetrouwbare strategische partner van de EU geworden, waardoor Europa wel genoodzaakt is zich verder te verzelfstandigen, liefst ook op militair gebied, ten opzichte van de VS. De EU heeft, zij het vaak moeizaam vanwege de trage en complexe besluitvorming, met succes de problemen van de kredietcrisis en de Covid-crisis het hoofd geboden. Ook op Poetins agressie heeft de EU eensgezind en effectief gereageerd, al bleken de VS toch weer onmisbaar.

Geen moment spijt

Mijn eigen geschiedenis laat zich zonder moeite onderbrengen in de Europese geschiedenis sinds de Tweede Wereldoorlog. De enige risicovolle gebeurtenissen van mijn leven vielen tussen september 1944 en het voorjaar van 1945, als het gevolg van oorlogshandelingen. Na afloop van de oorlog is de welvaart gestaag toegenomen, veel meer dan iemand in de eerste naoorlogse jaren kon vermoeden. Zeker, er waren tijdelijke crises, maar die hebben uiteindelijk de welvaartstoename niet gestopt. Nederland is een ongekend welvarend land geworden, waar de inkomensverschillen relatief klein zijn.

Maar ondanks nivellerend overheidsbeleid is de armoede niet volledig verdwenen. Hoe komt dat? Geldt ook niet voor andere ongekend welvarende westerse landen dat de armoedebestrijding gefaald heeft? Dat zij ergens traag tot stilstand is gekomen, wellicht verzand is in de kletskoek over de zelfredzame burger?

Zelf heb ik ook verrassend geprofiteerd van die welvaartsgroei. Toen ik begin 1963 koos voor de geschiedenisstudie, zeiden de gezagsdragers in mijn familie dat ik daarmee had gekozen voor een bestaan als leraar, in hun wat laatdunkende ogen een keuze voor beschaafde armoede. Mij leek een bestaan als geschiedenisleraar juist aantrekkelijk en inspirerend.

Zelf heb ik verrassend geprofiteerd van de welvaartsgroei

In geschiedenis ben ik nog even geïnteresseerd als ik was in de eerste twee klassen van het gymnasium, en natuurlijk in de rest van mijn werkzame leven. Ik heb nooit een moment spijt gehad van die ‘keuze voor de armoede’. Wel is in de vijftien jaar sinds mijn pensioen begon mijn historische interesse ingrijpend veranderd. Vooral het fameuze boek van Jared Diamond, Guns, Germs and Steel: the Fates of Human Societies heeft daaraan bijgedragen. Big history is een stimulerende nieuwe ontwikkeling! Ik beschouw het nu als een nogal zonderling gebrek dat ik mij niet veel eerder heb verdiept in de geschiedenis van de Industriële Revolutie en van mijn nu geliefde stoommachine.

De enorme welvaartsgroei heeft zich ten dele ook in de rest van de wereld voorgedaan. De gemiddelde mondiale levensverwachting is nu zeventig jaar – even hoog als in Nederland in 1950. De gigantische economische expansie heeft helaas ook zijn schaduwkanten. Een beperkte, maar hinderlijke schaduw is het populisme, dat zich in vrijwel alle democratieën voordoet. Een deel van het electoraat voelt zich ongehoord, genegeerd, en heeft het gevoel niet echt mee te kunnen doen. Deels zijn die gevoelens terecht, deels zijn ze te vergelijken met de verontwaardiging van verwende kinderen als die hun zin niet krijgen. Een antwoord heeft de democratie ondertussen nog niet gevonden.

Een enorme schaduw vormen de steeds omvangrijker negatieve neveneffecten van de enorme groei. Al waren de argumenten van Grenzen aan de groei dan misschien grotendeels onjuist, het fundament van het betoog was wel juist. Voor de oplossing van die problemen hebben we het geld en de technologie. Emoties en politiek, op vrijwel alle denkbare niveaus, staan effectief beleid echter in de weg. Als het misgaat, is het in elk geval onze eigen schuld.

Meer lezen uit dit nummer? Bestel hier uw exemplaar